ارمنیان آذربایجان، تاریخ تیاتر
تاریخ تئاتر ارمنیان آذربایجان
تاریخچۀ شکل‌گیری تئاتر اَرمنیان در آذربایجان. نخستین نمایش اَرمَنی در تبریز در ماه فروردین ۱۲۵۸ش روی صحنه برده شد. در آن زمان کشیش مِسروپ پاپازیان مدیر مدرسۀ ارمنیان در محلۀ قَلعۀ تبریز بود. او تصمیم گرفت نمایشی اجرا کند؛ به همین منظور، از جوانان ارمنی تبریز دعوت به همکاری کرد و آنان پذیرفتند. برای اجرا نمایش‌نامه‌های پادشاه آشوت و گرسنه را انتخاب کردند و به تمرین پرداختند. نمایش‌نامه آمادۀ اجرا شد، ولی تالاری برای اجرا نداشتند. هیئت امنای مدرسه ارمنیان از بیم نظر نامساعد مقامات دولتی اجازه استفاده از حیاط مدرسه را ندادند. در حیاط خانۀ کشیش مسروپ پاپازیان چادر زدند و نمایش را اجرا کردند. در آن زمان، همانند سایر شهرها، بازیگر زن وجود نداشت و سعی می‌کردند نمایشهایی را اجرا کنند که نقش زن نداشته باشد. چنانچه در نمایشی حضور هنرپیشۀ زن ضروری بود، مردان آن نقش را ایفا می‌کردند. نخستین زنی که بر صحنۀ تئاتر تبریز ظاهر شد «آشخِن»، دختر کشیش مسروپ پاپازیان، آموزگار مدرسۀ ارمنیان تبریز بود. گروه تئاتر ارمنیان تبریز افزون بر نمایشهایی که برای ارمنیان اجرا می‌کردند برای همشهریان ترک‌زبان خود نیز نمایشهایی به ترکی آذربایجانی به روی صحنه می‌بردند. در آن زمان، فقط مردان مجاز به دیدن نمایش بودند. در ۱۲۷۰ش چند تن از بانوان ارمنی در سالن تئاتر حضور یافتند و سنت شکسته شد.
در ۱۲۷۱ش گروهی از زنان آموزگار مدرسۀ محلۀ لِیل‌آباد نمایشی برای زنان ترتیب دادند و زنان تبریز برای نخستین‌بار موفق به دیدن نمایش شدند. ارمنیان در هر دو محلۀ اَرمَنی‌نشین «قلعه» و «لِیل‌آباد» مرتباً نمایشهایی روی صحنه می‌آوردند. در ۱۲۷۹ش، در هر دو محله، انجمن دوستداران تئاتر تشکیل شد. بیشتر عواید نمایشهایی که اجرا می‌شد صرف کمک به مؤسسه‌های خیریه در مدارس می‌گردید.
در شهرها و روستاهای اَرمَنی‌نشین آذربایجان، آموزگاران مدارس نقش عمده‌ای در تأسیس گروه‌های تئاتر و اجرای نمایش‌‌ها داشتند. در ۱۲۷۳ش در روستای هَفتَوان سَلماس نخستین تالار نمایش ساخته شد. سپس در سال‌های بعد در روستاهای قلعه‌سر و پایاجوگ و مَهلم نیز تالار نمایش احداث کردند. در ارومیه نیز از ۱۲۷۶ش گروه تئاتر تشکیل شد.