تیرگان، جشن
تیرگان، جشن
(یا: تیرما سیزه‌شو) از جشن‌های دوازده‌گانۀ آیینی کهن ایرانی. ظاهراً، جشن تیرگان تا قرن ۶ق در مناطقی که فرهنگ ایرانی در آن‌ها رواج و رونق داشته، در شب سیزدهم تیرماه، برگزار می‌شده است. جشن تیرگان، در واقع گرامی‌داشتِ اسطوره‌‌ای بوده که در آن آرش کمانگیر با پرتاب تیری مرز ایران را تعیین کرد، و در تیر‌روز از ماه تیر برگزار می‌شود. بیرونی در آثارالباقیه می‌گوید: چون در این روز هوشنگ «دهوفذیه» (نگهداری ملک و فرمانروایی در آن) و نیز «دهقنه» (عمارت و زراعت‌کردن و قسمت‌کردن) و کتابت را ابداع کرد، تیرگان جشن بزرگ‌داشت این ابداعات است. برخی جشن تیرگان را همان جشن آب‌پاشان ارمنی‌ها می‌دانند که در تیرماه در اطراف کاشان و اصفهان هم برگزار می‌شد و گزارش‌هایی از برگزاری آن در دورۀ صفوی در دست است. در این جشن، مردم با حضور شاه و مهمانان خارجی او با ظرف‌هایی به کوی و برزن می‌آمدند و به‌هم آب می‌پاشیدند. در تلمود بابلی و تلمود اورشلیم از جشن‌های مادی (ایرانی) یاد شده است. کهن‌ترین سندی که از برگزاری این جشن در دست است، متن رویدادنامۀ ادیابنه به سریانی است. از مقایسۀ گزارشی که در این متن آمده با گزارش بیرونی، می‌توان برخی از آداب و مراسمی را که در این جشن اجرا می‌شده است بدین شرح برشمرد: آب‌پاشی و شست‌وشو؛ پرتابِ تیر و شکستن ظروف. ظاهراً این جشن بعد از قرن ۶ق از رونق افتاده است. برگزاری جشن تیرگان با نام« تیرما سیزه‌شو» در مناطقی از مازندران دست‌کم تا یک نسل پیش رواج داشته است. سیزه‌شو در پاییز، که بر اساسِ تقویم کهن طبرستان تیرماه نیز در آن فصل قرار داشته، برگزار می‌شده است و آن را «نوروز طبری» نیز خوانده‌اند. گردیزی و بیرونی به پیوند این جشن با کیخسرو اشاره کرده و آن را جشنی دوروزه دانسته‌اند: تیرگان کوچک، روزی که تیر آرش رها شد و تیرگان بزرگ، روز چهارم تیرماه، که تیر آرش در فرغانه فرود آمد و مرز ایران و توران را تعیین کرد. برای جشن تیرگان نام‌های دیگری نیز، چون «آبریزان» و «آب‌پاشان» جشن نیلوفری (بیرونی) و جشن سرشویی (گردیزی) یاد کرده‌اند.