فرغانه، دره
فَرغانه، دره (Fergana)
دره‌ای به طول ۳۰۰ کیلومتر و عرض ۷۰ کیلومتر، در رشته‌کوه‌های تین شاین در آسیای مرکزی. وسعت آن ۲۲هزار کیلومتر مربع است. بخش‌هایی از ازبکستان، تاجیکستان، و قرقیزستان را دربرمی‌گیرد و در مسیر وسطای سیر دریا واقع است. فراوانی منابع طبیعی، این منطقه را از دیرباز (قرن ۲پ‌م) به یکی از مراکز اصلی سکونت، تولید صنایع دستی، و دادوستد تبدیل کرده است. درّۀ فرغانه، که در شمال پامیر واقع شده، در بخش مرکزی صحرایی هموار است، اما بزرگ‌ترین واحۀ آسیای مرکزی آن را دربر گرفته است. از منابع آن نیز کاملاً بهره‌برداری شده است؛ در این‌جا نفت، زغال‌سنگ، فلزات کمیاب، و سایر ذخایر معدنی یافت می‌شود، اما مهم‌ترین کالای آن پنبه است. میوه و ابریشم نیز از فرآورده‌های مهم منطقه به‌شمار می‌روند. همۀ شهرهای اصلی در این واحه با شبکۀ راه‌آهن مدوّر به یکدیگر متصل شده‌اند و کانال‌های آبیاری متعددی، ازجمله کانال بزرگ فرغانه، به طول ۳۴۵ کیلومتر، در آن قرار دارد؛ این کانال با نیروی کار اجباری از ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۰ ساخته شد. چینی‌ها در ۱۲۸پ‌م فرغانه را می‌شناختند و منابع آن‌ها حاکی است که فرغانه پیش از اسلام و در دوران اسلامی همیشه ناحیه‌ای پرجمعیت بوده است و اکثر ساکنان آن تا قرن ۷م اقوام ایرانی بودند. بین ۶۲۷ تا ۶۴۹ ترک‌ها بر فرغانه مسلط شدند و چینی‌ها در ۶۵۷ آن‌جا را گرفتند و خاندان ایرانی محل سرانجام به‌دست ترک‌ها و چینی‌ها منقرض شد. سرانجام ترک‌ها سلطۀ خود را مستحکم کردند و امیر ترک در کاسان، پایتخت آن زمان فرغانه، مستقر شد. مسلمانان در ۹۴ق به فرغانه نفوذ کردند، اما در ۱۰۳ق آن‌جا را ترک کردند و یک خاندان ایرانی سغدی به حکومت رسید. از آن‌جا که مردم فرغانه حاضر به پذیرفتن اسلام نبودند، مهدی، هارون‌الرشید، و مأمون بارها سپاهیانی به آن‌جا فرستادند. سرانجام در عهد نوح بن اسد سامانی، اسلام در کاسان تثبیت شد (۲۰۵ق). جغرافی‌نویسان عهد سامانی فرغانه را به تفصیل توصیف کرده‌اند. در این دوره فرغانه ناحیۀ مرزی ایران با ترکان بود که هنوز کیش‌های شمنی داشتند. در قرن ۱۰ق فرغانه که به اسلام حنفی گرویده بود، به سه ولایت تقسیم شد. در دورۀ سامانیان فرغانه سرزمینی ثروتمند و مرفه بود که از کوه‌های آن طلا، نقره، زغال‌سنگ، آهن، مس، سرب، و فیروزه استخراج می‌شد و غلامان ترک، آهن و مس، شمشیر و زره صادر می‌کرد. پس از انقراض سامانیان (۳۸۹ق) تحت سلطۀ ترک‌ها درآمد، که اوزکند را پایتخت خود قرار دادند. در ۵۳۶ق قراختائیان بر فرغانه تسلط یافتند. از ۱۲۱۲ تا ۱۲۱۸م محل منازعۀ سلطان محمد دوم خوارزمشاه با مغول‌ها بود و سرانجام به‌دست مغولان افتاد. در قرن ۱۲م شهر جدیدالاحداث اَندیجان پایتخت فرغانه شد. در دوران تیموری تابع خراسان بزرگ و تحت حکومت شاهرخ و بعد، الغ‌بیگ بود. بابر، از اعقاب تیمور، از فرغانه تا سمرقند پیش رفت و با شیبانیان جنگید، اما در ۹۰۹ق شکست خورد و به هندوستان گریخت. آن‌گاه فرغانه به دولت ازبک شیبانی تعلق گرفت و نامش به اندیجان تغییر یافت. در ۱۱۲۱ق درۀ فرغانه یکی از خانات جداگانۀ ازبک بود و از آن زمان تا ۱۸۷۶ مرکز خانات خوقند شد. در ۱۸۷۶ روس‌ها این خانات را گرفتند و آن‌جا را به مرکز تولید پنبه و ابریشم تبدیل کردند و به استخراج نفت و زغال‌سنگ پرداختند. در ۱۸۸۹ شورشی علیه روس‌ها روی داد و از ۱۹۱۶ تا ۱۹۲۰ بین ترک‌ها و بلشویک‌ها جنگ درگرفت. تقسیم فرغانه به‌صورت کنونی بعد از استقرار حکومت شوروی صورت گرفت.