دایره المعارف فرانسه
دایرةالمعارف فرانسه (Encyclopédie)
نام خاص دایرةالمعارفی با عنوان کامل دایرةالمعارف یا فرهنگ مستدل علوم، صنایع، و حِرف، که اصحاب دایرةالمعارف یا فلاسفۀ فرانسوی در فرانسه تألیف کردند. در آغاز قرار بود دانشنامۀ چیمبرز، از انگلیسی، به فرانسه ترجمه شود و سرپرستی کار به پل دو گرا دو مالو سپرده شده بود. به‌علت اختلافات و کناره‌گیری مالو کار تعطیل شد و لوبرتون، ناشر اثر، از دنی دیدرو برای ادامه کار دعوت کرد. دیدرو با همکاری دالامبر طرحی نو برای تألیف چنین اثری ارائه داد و با تصویب ناشر کار را با دعوت از ۲۱ تن از فیلسوفان و نویسندگان روزگار خود آغاز کرد. مجلد اول این کتاب در ۱۷۵۱ با مقدمه دالامبر و همکاری بزرگ‌ترین فلاسفه و اندیشمندان فرانسوی، چون ولتر، ژان ژاک روسو، کنه، منتسکیو، تورگو، کوندیاک، اولباک، و مارمنوتل که به اصحاب دایرةالمعارف مشهور گردیده بودند، منتشر شد. با انتشار جلد دوم دولت فرانسه به‌دلیل توهین به مقامات سلطنتی و کلیسا انتشار اثر را متوقف کرد و دیدرو زندانی شد. ژوزئیت‌ها کوشیدند کار را ادامه دهند، لیکن با انتشار جلد هشتم بار دیگر کتاب متوقف شد. ناچار دالامبر از کار کناره‌گیری کرد. دیدرو مطلع شد که مقامات دولتی قصد دارند با یورش به محل کار او دستنویس‌های مدخل‌ها را از بین ببرند، از این‌رو بر آن شد که کتاب پس از اتمام جلدها منتشر شود. تا ۱۷۶۵ نزدیک به ۱۰هزار صفحه از متن چاپ شد و حدود ۴,۲۵۰ نفر آن را به‌طور پنهانی مشترک شدند. دیدرو کتاب را در ۲۸ جلد، در ۱۷۷۲، منتشر کرد. در سال‌های ۱۷۷۶ تا ۱۷۷۷ پنج مجلد پیوست و در ۱۷۸۰ دو مجلد نمایه‌های آن منتشر شدند. با پیروزی انقلاب کبیر فرانسه مشکلات انتشار و توزیع آن از میان رفت. در ۱۹۸۰ یکی از ناشران فرانسوی این اثر را عیناً افست و به مناسبت دویستمین سالگرد انتشار آن منتشر کرد. به‌منظور صرفه‌جویی در چاپ و کاغذ صفحات کتاب اصلی کوچک‌تر شده به‌طوری که هر چهار صفحۀ آن در یک صفحه اثر جدید چاپ شده است. دیدرو در مقدمۀ کتاب، این اثر را به فرانسیس بیکن تقدیم کرده تا دین خود را در استفاده از مشی و روش او در تدوین دایرةالمعارف فرانسوی ادا کرده باشد. چون در دو قرن اخیر دایرةالمعارف فرانسوی الگوی دانشنامه‌نویسی در جهان بود، می‌توانیم بگوییم که مشی بیکن از این طریق به دایرةالمعارف‌های بعدی راه یافته است. عمده‌ترین خصوصیت دایرةالمعارف فرانسه، وجه عقلانی آن و مبارزۀ بی‌امان نویسندگانی چون دیدرو و دالامبر با انگاره‌های خرافی دینی بود. این دایرةالمعارف را یکی از محرک‌های اساسی انقلاب ۱۷۸۹ فرانسه دانسته‌اند؛ با این تحلیل که نویسندگانی مستقل و از هر جهت مختلف، با مشی فیلسوفانه و منفرد، گردهم آمدند و خود را در متن فرهنگی که جریان‌های آیندۀ تاریخ را شکل داد، قرار دادند. دایرةالمعارف یکی از جنجالی‌ترین آثار فلسفی در روزگار خود بود.