ریخت زایی
ریخت‌زایی (morphogenesis)
کلیۀ فرآیندهای منجر به شکل‌گیری اعضای گوناگون بدن، در دورۀ جنینی. در این فرآیندها، اعضای گوناگون بدن پس از تشکیل در محل نهایی خود قرار می‌گیرند. در ریخت‌زایی، جابه‌جایی یاخته‌ها در بدن مشاهده می‌شود و بدین‌جهت، برخلاف تمایز[۱]، نیروهای فیزیکی در آن تأثیر دارند. در حقیقت، ریخت‌زایی باعث شکل‌گیری بافت‌ها و اعضای گوناگون و قرارگرفتن آن‌ها در محل مناسب می‌شود. در محیط کشت می‌توان یاخته‌ها را تکثیر و وادار به تمایز کرد، ولی تاکنون تقلید فرآیند ریخت‌زایی امکان‌پذیر نشده است. در حال حاضر، نقش مولکول‌های گوناگونی شناسایی شده‌اند. انواع مورفوژن‌ها (ریخت‌زاها) جملۀ این مولکول‌هایند که با اتصال به گیرنده‌های ویژه باعث تغییر در تمایز یاخته‌ها می‌شوند. عوامل نسخه‌برداری[۲] و مولکول‌های چسبندگی یاخته هم در ریخت‌زایی اهمیت فراوان دارند. یکی از روش‌های ریخت‌زایی رشد افتراقی[۳] است. در این پدیده، قسمت‌های متفاوت بدن پس از شکل‌گیری اولیه با سرعت‌های متفاوت رشد می‌کنند. تفاوت در سرعت رشد در گیاهان و جانوران دیده می‌شود و برای تعیین شکل نهایی موجود اهمیت دارد. هورمون‌های متفاوت در تعیین سرعت رشد بخش‌های گوناگون بدن نقش دارند، ولی احتمالاً عوامل درون یاخته‌ای هم در این امر دخالت دارند. پدیدۀ دیگری که در ریخت‌زایی دیده می‌شود، تجمع خودبه‌خود[۴] واحدهاست. این پدیده به خصوص در سطح مولکولی و یاخته‌ای دیده می‌شود و طی آن، اجزایی که با یکدیگر هماهنگی دارند، کنار هم قرار می‌گیرند و ساختمان‌های پیچیده‌تر را می‌سازند. مثلاً زیرواحد[۵]های گوناگون بعضی از پروتئین‌ها خودبه‌خود کنار هم قرار می‌گیرند و پروتئین پیچیده‌ای تشکیل می‌دهند. این پدیده در شکل‌گیری برخی از ویروس‌ها هم مشاهده می‌شود. همچنین، تجمع خودبه‌خود یاخته‌ها در ریخت‌زایی دخالت دارد. به نظر می‌رسد این فرآیند در حالت عادی نقش محدودی در شکل‌گیری بخش‌های بدن دارد. محققان نشان داده‌اند که قرارگرفتن یاخته‌ها در کنار هم ممکن است باعث بروز تغییرات بسیار در آن‌ها شود. پدیده ریخت‌زایی و تمایز، باعث پیدایش موجود کامل می‌شوند. هرگونه نقص در این پدیده‌ها منجر به پیدایش موجودات ناقص‌الخلقه می‌شود.