زلزله
زِلزِله
(یا: زمین‌لرزه) حرکت ناگهانی سطوح زمین. علت ایجاد زمین‌لرزه‌ها آزادشدن تنش‌های حاصل از زمین‌ساخت است که طی زمان در سنگ‌ها جمع می‌شوند. به مطالعۀ زمین‌لرزه‌ها لرزه‌شناسی می‌گویند. بیشتر زمین‌لرزه‌ها در امتداد گسل‌ها (شکستگی‌ها یا گسیختگی‌ها) و نواحی بینیوف روی می‌دهند. حرکات زمین‌ساختِ صفحات بیشترین سهم را در ایجاد زمین‌لرزه‌ها دارند. وقتی دو صفحه از جلوی یکدیگر عبور کنند، ممکن است درهم قفل شوند. وقتی تنش کافی در این نقاط انباشته شد، سنگ‌ها ناگهان می‌شکنند و مجموعه‌ای از امواج کشسان یا اِلاستیک (امواج لرزه‌ای) آزاد می‌کنند. درنتیجه، صفحات ناگهان رها می‌شوند. نیروی زمین‌لرزه‌ها (بزرگی زمین‌لرزه) با مقیاس ریشتر و آثار (شدت) آن‌ها را با مقیاس مرکالی اندازه‌گیری می‌کنند. نقطه‌ای که منشأ زمین‌لرزه است کانون یا ژرف‌مرکز (مرکز درونی) زلزله، و نقطۀ روی سطح زمین، که درست بالای کانون زلزله قرار دارد، مرکز سطحی نامیده می‌شود. زمین‌لرزۀ ۲۷ مارس ۱۹۶۴ در ایالت آلاسکای امریکا بزرگ‌ترین زمین‌لرزۀ ثبت‌شده‌ای است که شدت آن ۸.۳ تا ۸.۸ درجه در مقیاس ریشتر بود. زمین‌لرزۀ ۱۹۰۶ سانفرانسیسکو در امریکا از معروف‌ترین زمین‌لرزه‌های تاریخ است که بزرگی آن حدود ۸.۳ درجه در مقیاس ریشتر بود. به‌نظر می‌رسد مرگ‌آورترین و مخرّب‌ترین زلزلۀ تاریخ بشر، در چین (۱۵۵۶) روی داده باشد. در ۱۹۸۷، زمین‌لرزه‌ای در کالیفرنیا با اندازه‌گیری امواج حاصل از فشار زیر سطحی با موفقیت پیش‌بینی شد. تلاش‌هایی که برای پیش‌بینی زمین‌لرزه صورت می‌گیرد عبارت‌اند از مطالعۀ پدیده‌هایی مانند تغییر در گازهای خروجی از پوسته، اندازه‌گیری سطح آبِ چاه‌ها، تغییر شکل‌ِ جزیی سنگ‌های سطح زمین، توالیِ لرزه‌های ضعیف، و بررسی رفتار حیوانات. احتمال جلوگیری از زمین‌لرزه‌ها بسیار بعید است، امّا به‌هر‌حال می‌توان لغزش سنگ‌ها را در نقاط حرکت آرام کرد یا در نقاطی که لغزش متوقف شده است، آن را به‌راه انداخت. این عمل با استخراج یا تزریق مقادیر فراوان آب به زیر زمین امکان‌پذیر است، چراکه آب همانند روان‌ساز عمل می‌کند و در مجموع، موجب کاهش فشار می‌شود. فعالیت‌های بشر نیز ممکن است موجب زمین‌لرزه شوند. معدن‌کاوی و استخراج آب یا نفت سبب فرونشینی زمین می‌شود که به ایجاد زمین‌لرزه‌ها کمک می‌کند. ساخت سدهای بزرگ و آزمایش‌های هسته‌ای زیرزمینی نیز گاهی با زمین‌لرزه‌مرتبط‌اند. بیشتر زمین‌لرزه‌ها در دریا روی می‌دهند و خسارات کمی به‌بار می‌آورند، امّا وقتی زمین‌لرزه‌ای شدید در ناحیه‌ای با تراکم جمعیت بالا روی دهد، موجب تخریب زیاد و تلفات جانی فراوان می‌شود. این زلزله‌ها را تسونامی (سونامی) می‌خوانند. شدیدترین تسونامی در ۲۰۰۵ در منطقه‌ای وسیع در جنوب شرقی، مشرق و شبه‌قارۀ هند روی داد که تلفات و خسارات فوق‌العاده‌ای برجای گذاشت. هنوز راهی برای پیشگویی مطمئن زمین‌لرزه وجود ندارد، هر‌چند اخیراً نظریۀ خلأ یا کمبود لرزه‌ای در تعیین مکان احتمالی زمین‌لرزه‌های مشابه موفق بوده است. در گسلِ سان آندرآس، در کالیفرنیا، دو صفحۀ امریکای شمالی و اقیانوس آرام از کنار هم می‌گذرند و به‌همین سبب، این منطقه جایگاه معروف زمین‌لرزه‌های بزرگ است. زمین‌لرزه‌ها باعث حرکت قطب شمال جغرافیایی به‌سمت ژاپن، با میزان ۶ سانتی‌متر در هر ۱۰۰ سال می‌شوند، زیرا بیشتر زمین‌لرزه‌ها در حاشیه‌های اقیانوس آرام روی می‌دهند و قطب شمال جغرافیایی را به‌سمت مرکز سطحی زمین‌لرزه‌ها منحرف می‌کنند.
زلزله در ایران. ایران از نقاط زلزله‌خیز دنیاست. از حدود ۱۵۰۰ تاکنون بیش از ۱۷۰ زمین‌لرزۀ بزرگ در مناطق مختلف ایران اتفاق افتاده است که در حدود یک‌سوم آن به تبریز و نقاط دیگر آذربایجان، بیش از ۴۰ مورد به خراسان و کوه‌های ساحلی دریای خزر و بقیه به سایر نواحی ایران مربوط می‌شود. قطران، شاعر معروف در توصیف زلزلۀ مرگبار تبریز قصیده‌ای دارد. زلزله‌های نیشابور (۵۴۰، ۶۰۵، ۶۷۹ و ۸۰۸)، زمین‌لرزه‌های تبریز (۲۴۴، ۴۳۴ و ۱۱۳۴) در تاریخ ثبت شده‌اند. در دهه‌های اخیر نیز زلزله‌های شدید در طرود (۱۳۳۱) بوئین زهرا (۱۳۴۱) طبس (۱۳۵۷)، اردبیل، رودبار (۱۳۶۸) تلفات و خسارات هنگفت به‌بار آورده است؛ امّا هولناک‌ترین زلزلۀ سال‌های اخیر زمین‌لرزۀ بَم است که علاوه‌بر مرگ ده‌ها هزار تن و ویرانی شهر، ارگ معروف و تاریخی بم را، که بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان بود، ویران کرد.