کسمایی، شمس (یزد ۱۲۶۲ـ تهران ۱۳۴۰ش)
کَسمایی، شمس (یزد ۱۲۶۲ـ تهران ۱۳۴۰ش)
شاعر ایرانی. همراه همسرش، که هم بازرگان بود و هم کارمند دولت، در عشق‌آباد و تبریز زیست. او مسحور فکر انقلابی دورۀ بعد از انقلاب مشروطه بود.
خاندان شمس کسمایی از روستای کسمای گیلان بودند. عده‌ای از آنان نیز در یزد سکونت داشتند. شمس کسمایی در یزد با بازرگانی به نام حسین ارباب‌زاده ازدواج کرد و به همراه وی به روسیه رفت. ارباب‌زاده، تاجر چای ولی علاقمند به ادبیات فارسی بود. آن‌ها مدت ده سال در عشق‌آباد روسیه زندگی کردند. در این مدت شمس، زبان روسی آموخت و با نظریات انقلابیون روس آشنا شد. همسرش، آقای ارباب‌زاده، به خاطر توجه به فرهنگ ایران و فعالیت در گسترش آن در خارج از ایران، از طرف دولت ایران مدال افتخار دریافت کرد. با شروع جنگ جهانی اول در 1293ش، همسر شمس کسمایی که در عشق‌آباد به تجارت چای مشغول بود، ورشکست شد؛ به همراه خانواده‌اش به ایران بازگشت و در تبریز ساکن شد. تبریز در آن سال‌ها مرکز تحرکات اجتماعی و انقلابی ایران بود. شمس کسمایی که اقامتش در روسیه، مقارن با شکل‌گیری و گسترش سوسیالیزم انقلابی بود، به محض ورود به تبریز و آگاهی از این که نظریات اجتماعی خیابانی و تقی رفعت، همان نظر مبارزان روس است، به گروه نویسندگان نشریۀ تجدد پیوست و شروع به نوشتن مقالات انقلابی کرد. عمده‌ترین مقالات شمس، موضع‌گیری علیه قرارداد 1919م بود که بازتاب وسیعی داشت شمس کسمایی، زبان‌های فارسی و روسی را به خوبی می‌دانست و به همین سبب، در مراودۀ فرهنگی بین روشنفکران ایران و ترکیۀ عثمانی، نقش فعالی داشت. شمس، زنی روشنفکر، فعال، روشن‌بین و جمعگرا بود. خانه‌اش در تبریز، محفل هنرمندان و اندیشمندان بود و اشعارش در نشریات مترقی آن دوران چاپ می‌شد. پس از کشته شدن تقی رفعت و به قدرت رسیدن رضاشاه، لاهوتی برای همیشه از ایران گریخت و دوستان و یاران دیگر، هرکدام به گوشه‌ای پناه بردند. در این میان حسین ارباب‌زاده ـ شوهر شمس کسمایی ـ در 1307ش درگذشت. شمس به همراه دخترش صفا، برای فروش املاک شوهرش به یزد رفت. پنج سال در آن‌جا ماندگار شد؛ سپس با شخص دیگری به نام محمد حسین رشتیان که کارمند بانک شاهی بود، ازدواج کرد. بعدها به همراه خانواده‌اش به تهران آمد و در خیابان دانشگاه مسکن گزید و خانه‌اش تا پایان عمر، محل رفت و آمد روشنفکران بود. شمس در 12 آبان 1340 در سن 78 سالگی در گمنامی درگذشت و دیوان اشعارش گم شد. او را در گورستان وادی‌السلام قم به خاک سپردند.