فرش
فَرش
به‌معنای گستردن و گستردنی. در دوران کهن «بساط» خوانده می‌شد. ابوجعفر محمد بن جریر طبری (ح ۲۲۶ـ۳۱۰ق) در تاریخ طبری آورده است: «بساطی، فرشی، یافتند از دیبا، شصت ارش، اندر شصت ارش ...». ابواسحاق ابراهیم بن محمد اصطخری در کتاب مسالک والممالک (قرن ۴ق) می‌نویسد: «از جهرم، افکندنی‌های نیکو خیزد و از غندجان بساط‌ها و بُردهای نیکو... ». در چند اثر از مورخان و جغرافی‌دانان قدیمی دیگر، واژۀ فرش به‌‌کار رفته است. محمد بن احمد مقدسی، جهانگرد و جغرافی‌دان عرب (۳۳۶ـ۳۸۰ق)، در کتاب احسن‌التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم از رواج صنعت فرش در خوزستان و فرش‌های عالی شوشتر، دارابجرد و فسا یاد می‌کند. ابن حوقل در سفرنامۀ خود، صورالارض، فرش‌های دارابجرد، در فارس، را فرش‌های خوب می‌نامد و آن را با فرش‌های مشهور طبری (طبرستانی) مقایسه می‌کند. مؤلف تاریخ سیستان نیز ضمن بیان واقعه‌ای در ۲۶۱ق از یعقوب لیث و دسترسی او به گنجینۀ قلعۀ ابن واصل در خرمه فارس گزارش می‌دهد: «از آنجا همی درهم و دینار و فرش و دیبا و سلاح قیمتی و اوانی، ظرف‌ها، زرین و سیمین برگرفتند». مؤلف ناشناختۀ حدودالعالم من المشرق الی المغرب هم در ۳۷۲ق از فرآورده‌هایی چون فرش، پلاس، گلیم، زیلو، بوریا، جوال، نمد و حصیر در شهرهای گوناگون ایران نام برده است که به‌گمان نزدیک به یقین از تفاوت‌های ساختاری همۀ این زیراندازها آگاه بوده است. زیرا اندازه‌های موسوم به تخت‌باف را از زیراندازهای گره‌خوردۀ پرزدار تفکیک کرده است. فرش دستباف از نظر اسلوب بافت بر دو گونه است: فرش گره‌خورده و پرزدار که علاوه‌بر تار و پود، خامه و پرز نیز دارد، مانند قالی و قالیچه و انواع آن؛ و دیگر فرش تخت‌باف که فقط دارای تار و پود تنیده درهم است و نوعی بافتۀ پوددار را تشکیل می‌دهد، مانند گلیم و انواع آن. بافت فرش دستباف در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد و تحولاتی را در پنج مرحله پشت سر گذاشته است:
۱. دوران کارگاه‌های تک‌بافی فرش. در این دوره که مربوط به گذشته‌های دور است، کارگاه‌های فرش بیشتر به‌صورت تک‌بافی بودند و در روستاها قرار داشتند. نقشه‌های فرش برخاسته از ذهن خلاق بافندگان و اغلب متشکل بودند از طرح‌های هندسی و نگاره‌هایی از جانوران و گیاهان. در این دوره بافندگان فرش به‌‌طور تک‌باف و به‌‌تنهایی یا حداکثر با کمک اعضای خانوادۀ خود فرش می‌بافتند.
۲. دوران کارگاه‌های متمرکز فرش. دورۀ شکفتگی هنر و صنعت فرش ایران در زمان صفویان (قرن‌های ۱۰ و ۱۱ق) با ایجاد کارگاه‌های متمرکز قالی‌بافی در شهرها آغاز شد. نظام مدیریت کارگاه‌های متمرکز بدین‌گونه است که همۀ وسایل بافت فرش زیر یک سقف فراهم می‌آید و درنتیجه موجب افزایش کیفیت بافت آن می‌شود.
۳. دوران شرکت‌های چندملیتی فرش. این دوره که با اعمال استثمار چند شرکت خارجی همراه است، از اواسط حکومت قاجار در ایران پاگرفت. هدف شرکت‌های مذکور تولید انبوه و بافت فرش‌های ارزان‌قیمت و مناسب بازارهای خارج از ایران بود. وفور رنگ‌های معروف به جوهری و انواع تقلب‌های رایج در بافت فرش ایران، بی‌گره‌بافی و جفتی‌بافی، از همین زمان آغاز شد.
۴. دوران فرش دولتی. این دوره با تأسیس مؤسسه‌ای دولتی، مؤسسۀ قالی ایران، با هدف اعمال کنترل در ۱۳۰۹ق آغاز شد. در این دوران، در ایالات و ولایات، خاصه در کانون‌های تولیدی فرش، شوراهای نظارتی برپا شد. «شرکت سهامی فرش ایران»، که در ۱۳۱۴ برای ترویج قالی‌بافی در ایران افتتاح شد، نیز مربوط به‌همین دوران است.
۵. دوران معاصر. ایجاد سازمان‌های گوناگون که در زمینۀ فرش هدف‌هایی را به‌‌طور موازی دنبال می‌کنند، از ویژگی‌های دوران معاصر است. سازمان‌های دولتی مذکور با تصمیم دولت از تاریخ ۱ شهریور ۱۳۸۱ مؤظف شدند که در امور تولید و بازرگانی فرش دخالت نکنند. از ویژگی‌های دوران معاصر، روآوردن به جنبه‌های علمی فرش و گشایش موزه فرش، دانشکده‌های فرش و نیز انتشار کتاب‌های تحقیقی و فصل‌نامه‌های تخصصی فرش است. ضمناً تقلید غیرقانونی کشورهای تولیدکنندۀ فرش دستباف از نقوش فرش ایران و رقابت آن‌ها در این زمینه به اوج خود رسیده است. براساس آمار ۱۳۷۳ مرکز آمار ایران، تعداد بافندگان فرش در ایران در مجموع ۱,۸۷۹,۸۷۸ نفر گزارش شده که ۱,۵۷۱,۹۸۸ نفر زن و ۳۰۷,۸۹۰ نفر مرد بوده‌اند و در سال مذکور۷.۵میلیون متر مربع فرش تولید کرده‌اند. به‌موجب همین آمار، ۲۸۵,۰۰۰ نفر نیز در بخش‌های جنبی این صنعت مشغول بوده‌اند؛ از‌قبیل چله‌کش، ریسندۀ پشم، نخ تاب. اگر اعضای خانواده هر یک از افراد فوق را چهار نفر فرض کنیم، در مجموع ۸میلیون نفر از ایرانیان از صنعت فرشبافی ارتزاق می‌کنند. یکی از علل مهم اهمیت فرش ایران، ارز‌آوری این کالای هنری است. به‌کمک این کالا، بخشی از کسری موازنۀ پرداخت‌های بازرگانی جبران می‌شود. بیشترین رقم صادرات فرش مربوط به ۱۳۷۳ است که به ۲میلیارد و ۱۳۲میلیون دلار رسید ولی بعد از آن رو‌‌‌به کاهش گذاشت. عمده‌ترین واردکنندگان فرش ایران در جهان، عبارت‌اند از آلمان، ایتالیا، سوئیس، فرانسه، اتریش، انگلستان در قارۀ اروپا، و امارات متحدۀ عربی و ژاپن در قارۀ آسیا و امریکا و کانادا در قارۀ امریکا. اکنون بیش از ۷۰ درصد صادرات فرش ایران به اروپا است؛ که در این میان، آلمان بزرگ‌ترین واردکنندۀ فرش ایران است. در ایران تعرفۀ فرش‌های صادراتی با شماره ۵۸.۰۱ـ۱ برای قالی و قالیچه از پشم یا کرک، مشخص شده است. در بازارهای جهانی، هندوستان، چین، نپال، پاکستان، ترکیه و مراکش رقبای ایران در زمینۀ صنعت فرش‌اند. در چند سال اخیر صادرات فرش ایران روند نزولی داشته است. نیز ← قالی