معجم البلدان
مُعجَمُ‌الْبُلدان
فرهنگ‌نامۀ جغرافیایی شهرها، به عربی، نوشتۀ یاقوت حموی در ۶۱۵ تا ۶۲۶ق، . این کتاب مشتمل بر نام‌های جغرافیایی شهرها، روستاها، دشت‌ها، کوه‌ها، دریاها، رودخانه‌ها و جز آن، به ترتیب الفبایی است و بر نوشته‌های جغرافیایی پیشینیان و مشاهدات شخصی نویسنده استوار است. یاقوت مطالب متنوع جغرافیایی و تاریخی و قومی، و موضوعات دینی و تمدنی و ادبی و هنری را در مداخل و همچنین بعد از مداخل کتاب گنجانده و نزدیک به ۵هزار بیت شعر به‌عنوان شاهد مثال آورده است. یاقوت برای تألیف این اثر از کتاب‌های گوناگونی بهره گرفته که نام بیشتر آن‌ها در مقدمۀ کتاب ذکر شده است. او در این مقدمه گفتارهای مفصلی در پنج باب، در وصف زمین و اقالیم هفت‌گانه و اصطلاحات جغرافیایی، دارد. این کتاب مفصل‌ترین و مهم‌ترین و در نوع خود بهترین تألیف جغرافیایی عربی‌ـ‌اسلامی در قرون وسطا و به تعبیری آخرین نمودار وحدت آرمانی جهان اسلام در زیر لوای عباسیان به‌شمار می‌آید. یاقوت در این کتاب هر آنچه را در شش قرن به طور انبوه در این زمینه فراهم آمده بود، به ایجاز بیان کرد. صفی‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحکم ( ـ۷۳۹ق) مطالب جغرافیایی این کتاب را به نام مراصد‌الاطلاع، خلاصه کرده است. گزیده‌ای نیز به جلال‌الدین سیوطی نسبت داده می‌شود. معجم‌البلدان نخستین‌بار در پنج مجلد به‌چاپ رسید (بیروت، ۱۹۵۵ـ۱۹۵۷).