مفصل
مَفْصَل (joint)
(به عربی: مَفصِل) محل حرکت یا اتصال اندام‌ها در جانوران دارای اسکلت[۱]. در مهره‌داران[۲]، مفصل محلی است که دو استخوان به‌هم می‌رسند. برخی مفاصل مثل شکاف بین استخوان‌های جمجمه[۳]، بی‌حرکت‌‌اند. برخی دیگر از مفاصل ازجمله مفاصل خاجی ـ تهی‌گاهی[۴] در بخش تحتانی امکان حرکات بسیار محدودی دارند. بیشتر مفاصل دارای امکان حرکات نسبتاً آزادند. برخی مفاصل امکان حرکات لغزشی (سُر‌خوردن) دارند؛ از آن جمله است حرکت یک مهرۀ ستون مهره‌ها روی مهرۀ دیگر. برخی مفاصل نیز، مانند آرنج و زانو[۵] حرکت لولامانند دارند. (← ماهیچه دوسر؛ ماهیچه سه‌سر). دیگر مفاصل می‌توانند با آرایش گوئی ـ کاسه‌ای در همۀ جهات حرکت کنند. مفاصل ران و شانه[۶] از آن جمله‌اند. حرکات مفصل معمولاً به کمک عضلاتی[۷] ایجاد می‌شود که با زردپی‌ها[۸] به استخوان متصل‌اند. انتهای استخوان‌ها را در مفاصل متحرک غضروف[۹] پوشانده است که موجب افزایش انعطاف‌پذیری و نرمی و سهولت حرکت می‌شود. این مجموعه در کیسه یا کپسولی از بافت فیبری[۱۰] سفید و سخت قرار می‌گیرد که دارای غشایی[۱۱] است که مایع مفصلی[۱۲] نرم‌کننده و بالشتک‌مانندی ترشح می‌کند. مفصل به کمک رباط‌ها، که استخوان را به استخوان مرتبط می‌کنند، استحکام بیشتری پیدا می‌کند. این‌گونه مفاصل را مفاصل دارای کیسۀ مفصلی[۱۳] می‌نامند. در بی‌مهرگان[۱۴] دارای اسکلت خارجی[۱۵]، مفاصل در محلی قرار دارند که پوشش خارجی انعطاف‌پذیر یا غشای مفصلی جانشین اسکلت خارجی شده است و امکان خم‌شدن اندام‌های حرکتی یا دیگر بخش‌های بدن در این محل را فراهم می‌کند.
دسته‌بندی مفاصل انسانی. مطالعۀ کالبدشناختی مفاصل یا مفصل‌بندی[۱۶] را مفصل‌شناسی[۱۷] می‌نامند. سه دسته مفصل در اسکلت انسان وجود دارد که هریک از آن‌ها ممکن است دارای دو یا چند نوع باشند. سه دسته مفصل عبارت‌اند از مفاصل فیبری (رشته‌ای)[۱۸]، غضروفی[۱۹]، و مفاصل دارای کیسۀ مفصلی. در مفاصل فیبری، دو استخوان به کمک دسته‌هایی از بافت فیبری متراکم به‌هم متصل می‌شوند که از سطح لخت یک استخوان به سطح دیگری کشیده شده‌اند. شکاف بین استخوان‌های مجاور در جمجمه نوعی مفصل فیبری است که در آن هیچ حرکت فعالی صورت نمی‌گیرد. مفاصل غضروفی به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند. در مفاصل غضروفی اولیه[۲۰]، دو قطعه استخوان با صفحۀ پیوسته‌ای از نوع غضروف شفاف به‌هم متصل می‌شوند که بازماندۀ مدل غضروفی اسکلت جنینی است. متداول‌ترین مفاصل غضروفی اولیه غضروف‌های اپی‌فیزی[۲۱] (غضروف‌های رشد[۲۲]) بین دیافیز[۲۳] (محور اصلی) و اپی‌فیز[۲۴] (انتهای استخوانی) در استخوان‌های بلند است. همانند شکاف‌های جمجمه، مفاصل اولیۀ اپی‌فیزی غیرمتحرک‌اند، اما با الحاق استخوان‌های مفصل قبل از ۲۵سالگی محو می‌شوند، در حالی‌که شکاف‌های جمجمه تا سن بالا محو نمی‌شود. مفاصل غضروفی ثانویه[۲۵] فقط در مقطع میانی (خط میانی) بدن وجود دارند و نقش آن‌ها اتصال دو استخوان با دیسک فیبری ـ غضروفی[۲۶] است. چنین مفاصلی در ستون مهره‌ها وجود دارند و صفحات ضخیم فیبری ـ غضروفی سطوح مسطح مهره‌ها را ازهم جدا می‌کند. مفاصل دارای کیسۀ مفصلی به‌شکلی تخصصی امکان حرکات آزاد را فراهم می‌کنند و اکثریت آن‌ها در اندام‌های حرکتی[۲۷] واقع‌اند. در همۀ مفاصل دارای کیسۀ مفصلی، سطوح استخوانی مفصل‌شونده با غضروف پوشیده شده‌اند و کلاهک غضروفی محدب یک سطح، نزدیک بخش مقعر استخوان دیگر قرار می‌گیرد. گاه غضروف‌های مفصلی با صفحات بین مفصلیِ غضروفی ازهم جدا می‌شوند که این صفحات بین آن‌ها قرار می‌گیرد. در این حالت سطوح صفحۀ بین مفصلی[۲۸] در مقابل غضروف‌های مفصلی قرار می‌گیرد. غضروف‌های هلالی مفصل زانو از جملۀ این صفحات بین مفصلی است. مفصل را غشای مفصلی[۲۹] دربر گرفته است و کیسۀ بسته‌ای تشکیل می‌دهد که حاوی ترشحات لغزنده‌ای با نام مایع مفصلی است. سطح خارجی کیسۀ مفصلی پوششی از بافت فیبری یا رباط کپسولی دارد. کیسه مفصلی متشکل از غشای مفصلی را بورسا یا کیسه مفصلی[۳۰] می‌نامند. این کیسه در محلی قرار دارد که مفاصل در معرض فشارند. بورسای پیش‌کشککی مفصل زانو از این جمله است. تورم بورسا را التهاب کیسۀ مفصلی[۳۱] می‌نامند. شکل سطوح مفصلی تنوع بسیار دارد و کروی، استوانه‌ای یا قرقره‌ای است.
انواع مفاصل دارای کیسۀ مفصلی. در حدود شش نوع مفصل دارای کیسۀ مفصلی در اسکلت انسان وجود دارد: ۱ـ گوی و کاسه[۳۲] در این نوع مفصل، سطح کروی یک استخوان در داخل بخش فنجان‌مانند استخوان دیگر قرار دارد. در این حالت، امکان حرکت در جهات متفاوت فراهم می‌آید و میزان حرکت بستگی به تقعر بخش فنجان‌مانند دارد. در مفصل لگن[۳۳]، بخش فنجان‌مانند عمیق و میزان حرکات محدود شده است تا مفصل استحکام بیشتری پیدا کند. درمقابل، مفاصل شانه[۳۴] امکان حرکات وسیعی را فراهم می‌آورند، زیرا بخش فنجان‌مانند در مفصل شانه کم‌عمق است. ۲ـ سرخورنده (لغزنده)[۳۵] در چنین مفاصلی، سطوح مفصلی مسطح‌اند و استخوان‌ها در مقابل یکدیگر سُر می‌خورند. مفاصل مچ پا[۳۶]، مفاصل استخوان‌های مچ دست[۳۷]، و یکی از حرکات مفصل آرواره‌ها[۳۸] ازجمله این مفاصل‌اند. ۳ـ مفصل لولایی[۳۹] مفصلی دارای سرِ تقریباً استوانه‌ای است که کاملاً در جایگاه مربوط به خود قرار می‌گیرد، اما حرکت آن محدود به حرکت در جهت عمود نسبت به محور استوانه است. مفاصل آرنج، زانو، مچ پا، و مفاصل انگشتان[۴۰] از این جمله‌اند. اتصالات یا برآمدگی استخوانی مانع از حرکت در جهت عقب است. ۴ـ دو لولایی یا زین‌مانند (زینی)[۴۱] در این نوع مفاصل، سطح مفصلی هردو استخوان در یک سمت مقعر و با زاویهای قائم نسبت به آن، در سمت دیگر محدب است. نمونۀ آن مفصل مچی ـ کف‌دستی[۴۲] در قاعدۀ انگشت شست[۴۳] است. ۵ـ مفصل کندیلی (قوزکی)[۴۴] این مفصل مانند مفصل زینی است و امکان خم شدن، کشیدن، و حرکات جانبی را فراهم می‌آورد، اما در آن حرکت چرخشی صورت نمی‌گیرد. این مفصل معمولاً ضعیف‌تر از دیگر مفاصل است. مفاصل مچ دست و مفاصل کف‌دستی ـ بندانگشتی[۴۵] انگشتان از این نوع‌اند. ۶ـ مفصل محوری[۴۶] مفصلی است که در آن یک استخوان دارای محور است و استخوان دیگر روی آن می‌چرخد یا استخوان خود را روی محورش می‌چرخاند و روی استخوان دیگر استراحت می‌کند. نمونه‌ای از حالت اول مفصل آسه ـ اطلسی[۴۷] بین مهره‌های گردنی اول و دوم است که زایدۀ دندانی مهرۀ آسه (دومین مهره) از بخش حلقه‌مانند مهره اطلس (اولین مهره) عبور می‌کند. چنین حالتی امکان گردش یا تکان دادن سر با زاویهای قابل توجه را فراهم می‌کند. مفصل پس‌سری ـ اطلسی[۴۸] در اولین مهرۀ گردنی، که برای حرکات چپ و راست سر به‌کار می‌رود، نوع دیگری از این مفصل‌هاست. حالت چرخشی استخوان روی محور خود در استخوان زند زبرین، در محل آرنج، اتفاق می‌افتد که دارای بخش فنجان‌مانند کم‌عمقی در نزدیکی استخوان بازو و سطحی مقعر در انتهای تحتانی است که با استخوان زند زیرین مفصل می‌شود. در حالت چهاردست‌وپا، که دست چرخیده و کف دست به‌سمت پایین است، زند زبرین[۴۹] در انتهای فوقانی روی محور خود چرخیده و در انتهای تحتانی در اطراف زند زیرین[۵۰] سر می‌خورد.
- ↑ skeleton
- ↑ vertebrates
- ↑ skull
- ↑ sacroiliac joints
- ↑ knee
- ↑ shoulder
- ↑ muscles
- ↑ tendons
- ↑ cartilage
- ↑ fibrous tissue
- ↑ membrane
- ↑ synovial fluid
- ↑ synovial joints
- ↑ invertebrates
- ↑ exoskeleton
- ↑ articulations
- ↑ arthrology
- ↑ fibrous joints
- ↑ cartilaginous joints
- ↑ synchondroses
- ↑ epiphyseal
- ↑ growth cartilages
- ↑ diaphysis
- ↑ epiphysis
- ↑ (symphysis (symphyses
- ↑ disc of fibrocartilage
- ↑ limbs
- ↑ interarticular plates
- ↑ synovial membrane
- ↑ bursae
- ↑ bursitis
- ↑ ball and socket
- ↑ hip joint
- ↑ shoulder joints
- ↑ gliding
- ↑ joint of foot
- ↑ wrist
- ↑ jaw joint
- ↑ hinge joint
- ↑ finger joints
- ↑ double hinge or saddle
- ↑ carpo-etecarpal joint
- ↑ thumb
- ↑ condyloid
- ↑ metacarpo-phalangeal joints
- ↑ pivot
- ↑ atlanto-axial joint
- ↑ occipito-atlantal joint
- ↑ radius
- ↑ ulna