مقولات

مَقولات (categories)
در اصطلاح فلسفه، قالب‌های بنیادین تفکر. یکی از دغدغه‌های همیشگی فیلسوفان کشف این نکته بوده ‌است که آیا کلی‌ترین قالب‌ها یا مقولات اندیشه، نظیر مکان، زمان، جوهر، ذهن، ماده، مطلق و کلّی‌اند یا این‌که نسبتاً محدودند و تغییر می‌پذیرند. ارسطو درمقولات و طوبیقا ده مقوله (مقولات عشر) را برمی‌شمرد که عبارت‌اند از جوهر، کمّ (کمیّت)، کیف (کیفیّت)، اضافه (نسبت)، مکان، زمان، وضع،مِلک، فعل و انفعال. هرچه دربارۀ موجودات می‌توان گفت از این دَه مقوله بیرون نیست، هرچند به‌نظر نمی‌رسد ارسطو این تقسیم‌بندی را کامل و قطعی دانسته باشد. اشتیاق کانت به نظام‌سازی، او را به تدوین نظامی چهاربخشی هدایت کرد که هر‌کدام شامل سه مقوله‌ است. ذیل مقولۀ کمیّت سه مقولۀ وحدت، کثرت، تمامیت، ذیل مقولۀ کیفیت مقولات واقعیت (یا ثبوت)، نفی و تحدید، ذیل مقولۀ نسبت مقوله‌های جوهر و عرض، علیت و وابستگی و هم‌کنشی یا فعل و انفعالِ متقابل و ذیل مقولۀ جهت مقوله‌های امکان عام و امتناع، وجود و عدم، وجوب و امکان خاص، قرار دارند. اندک‌اند کسانی‌ که همانند کانت این تقسیم‌بندی را اصولی و جامع و مانع بدانند. در عصر جدید، فرگه در منطق‌اش نگرش روشن‌تری از شیوه‌های بنیادی ساخته‌شدن اطلاعات برای ما فراهم می‌کند و در تحلیلش از زبان به تقسیم‌بندی بسیار کلی مفهوم و درون‌ذات اشاره‌ می‌کند، اما از مسائل مربوط به طبقه‌بندی درونی این مقولات سخنی به‌ میان نمی‌آورد. رسالۀ منطقی ـ فلسفی (۱۹۲۱) ویتگنشتاین چرخشی در این زمینه ایجاد کرد. او در این رساله معتقد است که مقولات بنیادی یک زبان آشکارند اما ساخت و روابط‌شان در زمرۀ چیزهایی است که نمی‌توان دربارۀ آن‌ها سخنی گفت و بنابراین، مسئلۀ یافتن طبقه‌بندی بنیادینی از عناصرِ رسمیت‌یافته در هر شیوۀ خاص اندیشیدن، همچنان پابرجا است.

 

---