مکی و مدنی
مَکّی و مَدَنی
دو اصطلاح در علوم قرآنی، به معنای آیاتی که در مکه و مدینه نازل شده‌اند. علم شناخت هر یک از این دو گروه آیات از مهم‌ترین پژوهش‌ها و بحث‌های میان محققان و عالمان علوم قرآنی است. از مهم‌ترین موضوعات این علم شناخت معیارهای تمیز دادن سوره‌های مکی و مدنی از همدیگر و نیز ویژگی‌های هر یک از این آیات است. قرآن‌پژوهان، اعم از اهل سنت یا شیعه، برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی سه قاعده قرار داده‌اند: ۱. قاعده همگانی، بدین‌معنا که آنچه در مکه و پیرامون آن، حتی بعد از هجرت، نازل شده مکی است و آنچه در مدینه و اطراف آن نازل شده مدنی است؛ ۲. قاعدۀ ناظر بر انسان‌ها، آنچه خطاب به اهل مکه باشد، غالباً با « یا ایها‌الناس» یا «یا بنی‌آدم»، مکی است و آنچه خطاب به اهل مدینه باشد، غالباً با «یا ایها‌الذین امنوا»، مدنی است؛ ۳. قاعدۀ زمانی، آیاتی که پیش از هجرت نازل شده مکی و آنهایی که پس از هجرت نازل شده مدنی است. بعضی مفسرین و محققین معیارهای دیگری برای تشخیص سوره‌های مکی و مدنی شناخته‌‌اند: الف. مشخصات سوره‌های مکی: ۱. هر سوره‌ای که «کلّا» دارد و این کلمه در نیمۀ دوم قرآن آمده است؛ ۲. هر سوره‌ای که سجده دارد؛ ۳. سوره‌هایی که در آغاز آن حروف مقطعه آمده است (جز بقره، آل عمران و دربارۀ رعد اختلاف است)؛ ۴. هر سوره‌ای که قصص انبیاء و امت‌های گذشته دارد (جز بقره)؛ ۵. هر سوره‌ای که قصۀ آدم و ابلیس دارد (جز بقره)؛ ۶. سوره‌ای که «یا ایها الناس» دارد و «یا ایها الذین آمنوا» ندارد (حج)؛ ۷. سوره‌های مفصّلات، یعنی سوره‌های کوتاه آخر قرآن. ب. مشخصات سوره‌های مدنی: ۱. هر سوره‌ای که در آن حدود احکام و فرایض و قوانین اجتماعی و مدنی آمده است؛ ۲. هر سوره‌ای که در آن اذن جهاد و احکامش آمده است؛ ۳. هر سوره‌ای که در آن ذکر منافقان آمده است (جز عنکبوت). سوره‌های قرآن از نظر مکی و مدنی چهار دسته‌اند: ۱. مکی؛ ۲. سوره‌های مدنی؛ ۳. سوره‌های مکی با آیات مدنی؛ ۴. سوره‌های مدنی با آیات مکی. از آن‌جا که سوره‌ها و آیات مکی از نظر زمانی بر آیات مدنی مقدم‌اند، همین امر معیار خوبی برای شناخت و تعیین ناسخ و منسوخ و خاص و عام و مطلق و مقید است.