چاپ سنتی پارچه
چاپ سُنتی پارچه
در ایران، روش چاپ سنتی روی پارچه قدمت بسیار دارد که به دو شیوه صورت می‌گیرد: شیوۀ اول چاپ روی پارچه‌های پنبه‌ای و کتانی است و چیت‌سازی یا قلم‌کارسازی نام دارد و شیوۀ دوم، روی پارچه‌های ابریشمی صورت می‌گیرد و کلاقه‌ای خوانده می‌شود. به نظر پروفسور وولف آلمانی، پس از سال‌ها مطالعه دربارۀ صنایع دستی کهن ایران، واژۀ چیت به‌معنای پارچه‌های چاپی است. دورۀ ساسانیان، عصر تکامل روش‌های نوین در تزیین پارچه است. پارچه‌های قلم‌کار ایران، بیشتر در اصفهان، کاشان و یزد تولید می‌شود. برای تولید قلم‌کار، علاوه بر پارچه‌های پنبه‌ای و کتانی، از قالب‌های چوبی و رنگ نیز استفاده می‌کنند. قالب‌های چوبی را پس از طراحی به اشکال مورد نظر، با مغار، کنده‌کاری و نقش‌های آن را برجسته می‌کنند. در این شیوۀ چاپ، قسمت برجسته با رنگ آغشته می‌شود و با فشاری که بر سطح قالب وارد می‌آید، نقش مورد نظر روی پارچه برگردانده می‌شود. معمولاً برای پارچۀ قلم‌کار از چهار رنگ استفاده می‌کنند؛ رنگ طبیعی در چاپ پارچه‌ای اهمیت خاصی دارد. برای پخش‌نشدن رنگ در سطح پارچه از روغن کرچک و کتیرا استفاده می‌شود. در کانون‌های قلم‌کاری اصفهان از هر طرح و نقشه در یک زمان به مقدار انبوه تولید می‌شود؛ هر گروه قلم‌کاری یک رنگ را چاپ می‌کند و برای رنگ بعدی آن را به گروه دیگری می‌دهد. بعد از چاپ، برای تثبیت رنگ پارچه، آن را داخل پاتیلی می‌ریزند که در آن محلول روناس و پوست ساییده‌شدۀ انار است؛ سپس می‌جوشانند و بعد از شست‌وشوی مجدد خشک می‌کنند. قبل از چاپ نیز پارچه را دو یا سه روز در آب خیس می‌کنند تا خشکی و آهار آن از بین برود. از پارچۀ قلم‌کار، پرده، سفره، رومیزی، بقچه تهیه می‌کنند. شیوۀ دوم، چاپ کلاقه‌ای یا «باتیک» است که پارچه بدون وسایل چاپ، رنگ‌آمیزی و نقش‌اندازی می‌شود. واژۀ باتیک برگرفته از زبان مردم جاوه، در اندونزی و به‌معنای مقاوم است. در این روش، پارچه را با ماده‌ای مقاوم می‌پوشانند که مانع از نفوذ رنگ به آن می‌شود و با شیوه‌ای خاص، نقوش مورد نظر را روی آن طرح‌اندازی می‌کنند. مواد اولیه در چاپ باتیک عبارت‌اند از پارچۀ ابریشمی، واکس (سقز، موم و پارافین) و رنگ. این چاپ با به‌کارگیری پارافین و بستن نخ صورت می‌گیرد. امروزه چاپ باتیک در تبریز و اُسکو رواج دارد. این صنعت، در دیگر شهرستان‌ها با روش مُهرزنی (باسمه) انجام می‌شود.