ایران، باستان شناسی پیش از تاریخ
ایران، باستان‌شناسی پیش از تاریخ
مطالعۀ فرآیند تحولات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی جوامع ساکن در فلات ایران از پیدایش نوع بشر بر روی کرۀ ارض، در حدود ۲,۵۰۰,۰۰۰ سال پیش، تا پیدایش اولین نشانه‌های خط و کتابت. پایان دورۀ پیش از تاریخ در سراسر فلات ایران یکسان نبود. پیش از تاریخ در جنوب فلات ایران با تمدن عیلام در حدود ۳۰۰۰پ‌م و در شمال غربی آن با تمدن اورارتو در حدود ۸۵۰پ‌م به پایان رسید. از نیمۀ شرقی فلات ایران به‌دلیل کمبود کاوش‌ها اطلاعات کافی تاکنون در دست نیست. اولین تکاپوی باستان‌شناسی پیش از تاریخ ایران با کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی فرانسوی گوتیِه و لامپِر در محوطه‌های باستانی موسیان، خَزینه و عَلی‌کُش در دشت دهلُران و تپۀ جعفرآباد در دشت شوش در ۱۹۰۳ آغاز شد. این کاوش‌ها تجاری، و هدف آن‌ها یافتن آثار هنری پیش از تاریخی برای موزۀ لوور در پاریس بود و اهداف علمی مشخصی نداشت. پیش‌تر در سال‌های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۱ ژاک دِمُرگان حفّاری‌های مشابهی را در تالِش انجام داده بود. حفّاری‌های تجاری پیش از تاریخی را رولان دومَکنِم در تپۀ جعفرآباد و شوش در دهۀ ۱۳۱۰ش ادامه داد. لوبِرتون اولین باستان‌شناس پیش از تاریخ بود که با اهداف و پرسش‌های علمی در ایران کاوش کرد؛ او در ۱۳۱۳ تپۀ جعفرآباد را دوباره کاوش و لایه‌نگاری کرد و مطالعاتش را در شوش ادامه داد. اِرنِست هِرتسفِلد با اهداف تجاری در ۱۳۰۷ش تَل باکون در مَرودَشت را کاوش کرد. هیئت‌های باستان‌شناسی موزۀ دانشگاه پِنسیلوانیا به سرپرستی اِریک اِشمیت در تپه حصار دامغان و چشمه علی ری و فْرِدریک وولسین در تورَنگ تپۀ اِستَرآباد، ژُرژ کُنتِنو و رُمَن گیرِشمَن در تپۀ گیان نهاوند و در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ گیرشمن در تپۀ سیلک کاشان اهدافی مشابه هرتسفلد داشتند. کاوش‌های فرانک هول، جِیمز نیلی و کِنِت فِلانِری از دانشگاه رایس تِگزاس از ایالات متحده امریکا در ۱۳۴۰ش در تپۀ عَلی‌کُش دشت دِهلُران، باستان‌شناسی پیش از تاریخی ایران را در مسیری علمی قرار داد؛ هدف آنان شناخت فرآیند شکل‌گیری زندگی روستانشینی و آغاز دامداری و کشاورزی و سفالگری در فلات ایران بود. پیش‌تر، هیئت باستان‌شناسی پروژۀ پیش از تاریخ خاورمیانه به سرپرستی پروفسور رابرت بْریدوود در ۱۳۳۹ش به ایران آمده بود. همچنین هِنری فیلد، کارلتون اِستانلی کون، مَک بِرنی، جِیمز مِلارت، پیتِر مورتِنسن و فیلیپ اِسمیت، در میانۀ سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۵۸ش عصر پارینه‌سنگی ایران را مطالعه کردند. درنتیجۀ همین مطالعات مدارکی از حضور انسان‌های نِئاندِرتال در فلات ایران به‌دست آمده است که قدمت آن‌ها به حدود ۵۰ هزار سال پیش می‌رسد؛ با این وجود، قدیمی‌ترین ابزارهای سنگی یافته از فلات ایران بیش از ۲۰۰ هزار سال قدمت دارند. پس از کاوش‌های دانشگاه رایس تگزاس، کاوش‌های مهمی با هدف شناخت تحولات فرهنگی فلات ایران در پیش از تاریخ انجام گرفته است: کاوش‌های هیئت‌های باستان‌شناسی ایتالیا در شهر سوختۀ سیستان، دانشگاه پنسیلوانیا در تپۀ حَسَنلوی آذربایجان، دانشگاه مَنچِستِر در حوضۀ دریاچۀ ارومیه و دانشگاه تهران در دشت قَزوین مهم‌ترین این پروژه‌ها هستند.