یزدگرد ساسانی سوم ( ـ۶۵۱م)
یَزْدگِرد ساسانی سوم ( ـ۶۵۱م)
شاهنشاه ایران (۶۳۲ـ۶۵۱م) بنابر بعضی از روایات، آخرین شاه سلسلۀ ساسانی. به نقل از طَبَری، او پسر شهریار و نوۀ خُسرو پَرویز بود. در دوران وی، چون بزرگ‌زاده‌ای نبود تا بر تخت بنشیند، او را یافتند و شاهنشاه ایران کردند. سلطنت وی مقارن با نهضت اسلام بود. در جنگ سَلاسِل (۶۳۳م) خالد بن ولید، هرمز، سردار ایرانی، را در حفیر شکست داد. یزدگرد سوم آهنگ مقابله کرد، اما در جنگ جِسر (۶۳۴م) اَبوعُبیده مسعود ثَقَفی موفق شد بهمن دراز ابرو، سردار ساسانی، را شکست دهد. در جنگ قادسیه (۶۳۶م) سعد بن وقاص بر سپاه پرهیبت رُستَم فَرُّخ‌زاد غلبه یافت؛ رستم کشته شد و دِرَفش کاویان از‌دست رفت؛ و تیسفون سقوط کرد. حتي پيش از سقوط تیسفون، یزدگرد به درون فلات ایران عقب نشست و در حُلوان به جمع‌آوری قشون پرداخت؛ اما مسلمین پیش‌دستی کرده و هاشِم بن عَتبه و قَعقاع بن عمرو در جلولا سپاه ساسانی را به هزیمت واداشتند (۶۳۸م). نبرد سرنوشت‌ساز در جبهۀ نهاوند حادث شد (۶۴۲م) و سپاه ساسانی از‌هم فروپاشید و یزدگرد به ری گریخت. در آن‌جا، آبان جاذویه، والی ری، به یزدگرد پشت کرد و سپاه سعد را فراخواند. یزدگرد به مرو رفت و به نقل از فردوسی در شاهنامه، به توطئۀ ماهوی سوری، آسیابانی وی را کشت. فردوسی نام این آسیابان را خسرو نوشته است. احتمالاً تاریخ این واقعه ۶۵۱ یا ۶۵۲م بود. یزدگرد پس از شکست نهاوند و فرار از ری، با دربارهای چین و ترکستان تماس گرفت تا از آنان حمایت بگیرد. پس از قتل یزدگرد، دربار ساسانی به ماوراء‌النهر گریخت و تا حدود ۷۳۲م با حمایت امپراتور چین، دولتی کوچک تشکیل داد. به‌نظر می‌رسد این دولت تا ۶۶۱م تحت‌الحمایۀ خاقان ترک بود و پس از آن‌که چینیان توانستند از قدرت سیاسی ترکان در آسیای میانه بکاهند، دولت کوچک ساسانی تحت نفوذ چین قرار گرفت. سکه‌هایی در دست است که نشان می‌دهد شاید روایت فردوسی دربارۀ قتل یزدگرد سوم بی‌پایه و اساس باشد و او تا حدود ۶۷۰م زنده بوده است.