درایه الحدیث
دِرایَةُ‌الحَدیث
(یا: مصطلح الحدیث) اصطلاحی در علم حدیث، علمی که در آن قواعد و اصول بررسی حدیث از لحاظ سَنَد (سلسلۀ راویان) و متن (الفاظ حدیث) مورد بحث واقع می‌شود. فایدۀ آن تشخیص حدیث مقبول از خبر مردود (← حدیث) است. اولین کسی که در این علم کتاب نوشته ابومحمد حسن بن عبدالرحمان بن خلّاد رامهرمزی بوده است. پس از وی، حاکم نیشابوری کتابی به نام معرفة علوم‌الحدیث پرداخت و از آن تاریخ به بعد آثار بسیاری در این باره تألیف شده است که از مشهورترین آثار شیعی الدرایة اثر شهید ثانی؛ وصول الأخیار الی أصول‌الاخبار از شیخ عزالدین حسین ابن عبدالصمد؛ نهایة‌الدرایة اثر سید حسن صدر؛ مقیاس‌الهدایة تألیف شیخ عبدالله مامقانی است که از مبسوط‌ترین آثار در این علم است. مهم‌ترین اصطلاحات این علم (صحیح، حسن، موثق، ضعیف) در مدخل‌های جداگانه بیان شده است. برخی از اصطلاحات مهم این علم چنین است: «متن»: الفاظ حدیث است که معانی به آن استوار است و از جهت دلالت، به نصّ و ظاهر و مُجمل و مؤوّل تقسیم می‌شود. «نَصّ»: معنای صریح و آشکاری است که توجیه و تأویل نمی‌پذیرد در مقابل «ظاهر» که احتمال معنای دیگر نیز در آن هست. «مُسنَد»: حدیثی است که سلسلۀ راویان آن تا معصوم پیوسته و متصل باشد. «مرفوع»: حدیثی را گویند که قول یا فعل یا تقریری را به پیامبر (ص) یا امام (ع) نسبت دهد، خواه سَنَد آن متصل و خواه مقطوع باشد، در مقابل حدیث «موقوف» که از مصاحب معصوم نقل می‌شود. نیز هرگاه زنجیرۀ سند بریده شده و نام یک یا چند راوی محذوف باشد آن حدیث را «مرفوع» خوانند. این اصطلاح در کتب فقهی رایج‌تر است. «مشهور»: حدیثی است که عمل به آن بین علمای شیعه رایج باشد، یا آنچه فقط بین محدّثین شایع است، یا در هر طبقه سه نفر آن را روایت کنند که در این صورت مترادف با اصطلاح «مستفیض» است. «معنعن»: حدیثی است که سَنَد آن به صورت «فلان عن فلان عن فلان...» باشد بی‌آن‌که نحوۀ روایت از سماع یا اجازه یا قرائت و غیره بیان گردد. چنین سندی در صورت امکان ملاقات هریک از راویان با طبقۀ دیگر و عدم احتمال تدلیس، معتبر است، و حکم مسند و متصل بر آن مترتب است. «مدرَّج»: حدیثی است که در آن غلط و افزودنی نامشخص وارد شده باشد، مثل این که راوی سخنی از خود یا دیگری در متن بگنجاند به‌طوری که گمان برود آن سخن بخشی از حدیث است، یا حدیثی را که دو سند یا دو متن متفاوت دارد به یک سند نقل کند، یا دو متن متفاوت را به‌هم درمی‌آمیزد. همۀ این اقسام، در صورت عمد، حرام و خلاف قواعد حدیث است و حدیث‌پژوهان چنین عارضه‌ای را تشخیص می‌دهند. «مرسل»: حدیثی است که شخص، بی‌آن‌که خود از معصوم شنیده باشد، بدون واسطه آن را به معصوم نسبت دهد، یا یک نفر یا بیشتر از سلسلۀ راویان حذف شده باشد، که در فرض دوم به‌معنی مقطوع یا مرفوع یا معلق خواهد بود. «موقوف»: آن است که سندش به مصاحب معصوم برسد و متوقف بماند. چنین خبری نزد علمای شیعه حجت نیست، و گاه از آن به «اَثَر» تعبیر می‌کنند. «موضوع»: خبر جعلی را گویند که به معصوم نسبت داده شده باشد. علمای مذاهب گوناگون برای تشخیص احادیث غیرجعلی ضوابطی تعیین و تلاش‌های بسیار کرده‌اند. از مهم‌ترین ضوابطی که در احادیث نیز تصریح شده مقایسۀ مضمون احادیث با قرآن کریم و سنت قطعی پیامبر (ص) است.