مغز

مغز (brain)

مغز

در جانوران عالی، تودۀ یاخته‌های عصبی متصل به‌هم و تشکیل‌دهندۀ قسمت جلویی دستگاه عصبی مرکزی، و کنترل‌کننده و هماهنگ‌کنندۀ فعالیت‌های این دستگاه. در مهره‌داران، مغز در جمجمه جا گرفته و شامل سه ناحیه اصلی است. در قاعدۀ ساقۀ مغزی، بصل‌النخاع قرار دارد که شامل مراکز کنترل تنفس، شدت و قدرت ضربان قلب، فشار خون، و کنترل و تنظیم درجۀ حرارت بدن است. مخچه روی آن قرار گرفته است و با هماهنگ کردن اعمال عضلانی پیچیده‌ای نظیر حفظ شکل بدن و حرکت اندام‌های حرکتی و کنترل تعادل مرتبط است. نیمکره‌های مخ یک جفت برآمدگی انتهای جلویی مغز جلویی‌اند و در مهره‌داران اولیه اساساً به حواس مرتبط‌اند، اما در مهره‌داران عالی، بسیار توسعه یافته و در هماهنگی همۀ پیام‌های ورودی حسی و خروجی حرکتی و نیز در تفکر، هیجانات، حافظه و رفتار دخیل‌اند. اطلاعات حسی به‌شکل تکانه‌های عصبی از گیرنده‌ها به نیمکره‌های مخ می‌رسند. این گیرنده‌ها ممکن است در اندام‌های حسی باشند؛ یاخته‌های مخروطی (یاخته‌های حساس به نور) در شبکیۀ چشم از آن جمله‌اند که تکانه‌ها یا پیام‌ها را با عصب بینایی به مغز می‌فرستند. نیمکره‌های مخ اطلاعات دریافت‌شده را پردازش می‌کنند و تکانه‌هایی برای پاسخ بدن به آن ایجاد می‌کنند. در مهره‌داران، بسیاری از رشته‌های عصبی که از دو طرف بدن می‌آیند، هنگام ورود به مغز همدیگر را قطع می‌کنند. بنابراین، نیمکرۀ چپ مغز در ارتباط با طرف راست بدن است و برعکس. در انسان‌ها، عدم تقارن خاصی در دو نیمۀ مخ توسعه پیدا کرده است. در افراد راست‌دست، به‌نظر می‌رسد نیمکرۀ چپ نقش بیشتری در کنترل کلامی و بعضی مهارت‌های ریاضی داشته باشد، در حالی‌که نیمکرۀ راست بیشتر در درک فضایی نقش دارد. اصولاً محل مهارت‌ها و توانایی‌ها در مغز نزدیک هم نیستند. در مغز و سایر قسمت‌های دستگاه عصبی، تکانه‌های عصبی با ناقلین عصبی از محل سیناپس عبور می‌کنند. در پستان‌داران، نیمکره‌‌های مخ بزرگ‌ترین قسمت مغزند و قشر مخ در آن‌ها قرار گرفته است. قشر مخ شامل لایه سطحی ضخیمی از اجسام سلولی یا مادۀ خاکستری است و زیر آن رشته‌های عصبی یا مادۀ سفید قرار دارند که قسمت‌های متفاوت قشر را به‌هم، و نیز به دیگر نقاط دستگاه عصبی مرکزی وصل می‌کند. همچنان‌که پیچیدگی مغز افزایش می‌یابد، در سطح مغز چین‌های عمیق ایجاد می‌شود. در پستان‌داران عالی، نواحی نامعلوم وسیعی در مغز وجود دارد که به‌‌نظر می‌رسد مربوط به هوش، شخصیت و قوه ذهنی بالا باشد. تکلم در دو منطقۀ مخصوص مغز کنترل می‌شود که معمولاً در ناحیۀ چپ قرار دارند. ناحیۀ بروکا مسئول توانایی کلامی، و ناحیۀ‌ ورنیکه مسئول درک مطالب گفتاری و نوشتاری است. در ۱۹۹۰، دانشمندان دانشگاه جان هاپکینز در بالتیمور موفق به کشت یاخته‌های مغز انسان شدند.

بازتاب‌ها (انعکاس‌ها). بازتاب پاسخ غیرارادی به محرک‌اند و تفکر آگاهانه در آن‌ها نقش ندارد. مثلاً، دور کردن دست از یک جسم داغ بازتاب است. مسیر عصب در بازتاب کمان بازتاب نامیده می‌شود. این مسیرها نیاز به ارتباط با مغز برای عمل ندارند و این امر آن‌ها را از پاسخ‌هایی ارادی متمایز می‌سازد که معمولاً مغز در آن‌ها نقش دارد. یاخته‌های عصبی مغز ممکن است بر اثر افراط در مصرف حلال‌های شیمیایی خاص برای همیشه آسیب ببیند. الکل بر عملکرد مغز اثر می‌گذارد و ممکن است در نهایت، استفادۀ مداوم منجر به تخریب دایم مغز شود.

 

---