سرطان
سَرَطان (cancer)
گروهی از بیماری‌ها با ویژگیِ تکثیر غیرطبیعی سلول‌ها. سلول‌های (بدخیم) سرطانی معمولاً رو به فساد می‌گذارند و تنها قادر به تکثیر خود هستند (تشکیل تومور). سلول‌های بدخیم با جریان خون یا سیستم لنفاوی (← متاستاز) بخش‌های دیگر را فرا می‌گیرد. سالانه تقریباً ۶میلیون نفر در سراسر جهان براثر سرطان جان خود را از دست می‌دهند.
علل. بیش از ۱۰۰ نوع سرطان وجود دارد. برخی، همچون سرطان روده یا ریه، رایج و برخی دیگر کمیاب‌اند. علل احتمالی بروز این بیماری ناشناخته است. عوامل به‌وجودآورنده (سرطان‌زاها[۱]) عبارت‌اند از مواد شیمیایی، همچون موادی که در دود سیگار، اشکال دیگر دود، گرد و غبار پنبۀ نسوز (آزبست)، گاز احتراق و بسیاری از مواد شیمیایی صنعتی وجود دارد. علاوه بر اشعۀ ایکس و رادیواکتیویته، برخی از ویروس‌ها نیز می‌توانند موجب رشد سرطانی سلول‌ها شوند. عوامل تغذیه‌ای در بروز برخی از سرطان‌ها مهم‌اند؛ مثلاً فقدان فیبر در رژیم غذایی ممکن است انسان را مستعد ابتلا به سرطان روده کند و رژیم غذایی دارای چربی حیوانی زیاد و مقادیر اندکی میوه و سبزی تازه، خطر ابتلا به سرطان سینه را افزایش می‌دهد. تنش‌های روانی می‌تواند خطر سرطان را افزایش دهد، بهویژه اگر شخص قادر به کنترل عامل تنش‌زا نباشد.
ژن‌های سرطان‌زا. در برخی از خانواده‌ها استعداد ژنتیکی به نوع خاصی از سرطان وجود دارد. در ۱۹۹۳ پژوهشگران نخستین ژنی را که افراد را مستعد سرطان می‌کند جدا کردند. اگر ژن جهش یابد، در افراد دارای ژن تغییر شکل‌یافته ۷۰ درصد احتمال بروز سرطان رودۀ بزرگ، و در زنان حامل این ژن ۵۰ درصد احتمال بروز سرطان رحم وجود دارد. این ژن دلیل بروز حدود دَه درصد سرطان‌های رودۀ بزرگ است. در ۱۹۹۴ ژن عامل بروز سرطان سینه شناخته شد. بی‌‌آر‌سی‌‌اِی ۱[۲] عامل تقریباً نیمی از موارد ابتلای ارثی به سرطان سینه و اغلب موارد سرطان تخمدان شناخته شده است. در ۱۹۹۵ ارتباط میان بی‌آر‌سی‌ای ۱ و سرطان غیرارثی سینه کشف شد. زنانی که حامل این ژن باشند، ۸۵ درصد احتمال ابتلا به سرطان سینه یا تخمدان طی دوران زندگی‌شان دارند. ژن دوم سرطان سینه با نام بی‌آر‌سی‌ای ۲ نیز در ۱۹۹۵ شناخته شد. رایج‌ترین سرطان در مردان جوان، سرطان بیضه است، که میزان شیوع آن از ۱۹۷۴ حدود سه درصد در سال افزایش یافته است. در فوریۀ ۲۰۰۰، پژوهشگران انگلیسی کشف ژنی جهش یافته را اعلام کردند که شیوع سرطان بیضه را ۵۰ برابر افزایش می‌دهد. ژن تی‌جی‌سی‌تی ۱[۳] از مادر به ارث می‌رسد و اگر یک نظام تصویربرداری پیشرفته طراحی شود، ۹۵ درصد موارد سرطان بیضه قابل پیش‌بینی خواهد بود. در انگلیس سالانه ۲۸هزار زن به سرطان سینه مبتلا می‌شوند، که از آن میان حدود پنج درصد مبتلا به نوع ارثی این بیماری هستند.
درمان. سرطان یکی از علل اصلی مرگ‌ومیر در دنیای صنعتی است با این‌حال به هیچ روی غیرقابل علاج نیست، بهویژه در برخی تومورها، ازجمله بیماری هاجکین[۴]، لوسمی (سرطان خون) و سرطان بیضه. معالجه‌ها گاهی با انجام درمان‌های خاص صورت می‌گیرد، ازجمله عمل جراحی، شیمی‌درمانی با داروهای سیتوتوکسیک[۵] (یاخته‌کش)، و پرتودرمانی، یا ترکیبی از هر سه. از پادتن‌های تک‌تاگی[۶] برای درمان برخی سرطان‌ها استفاده شده و موفقیت‌هایی نیز به‌دست آمده است. در ۱۹۹۰ کشف شد که وجود پروتئین خاصی به نام پی گلیکوپروتئین در برخی از بیماران، از سلول‌های سرطانی حفاظت می‌کند و مانع از تأثیر داروهایی می‌شود که باید آن‌ها را نابود کند. اگر بتوان از تأثیر این پروتئین جلوگیری کرد، درمان سرطان بسیار ساده‌تر خواهد شد. برنامه‌های بهداشت عمومی به پیشگیری و تشخیص در مراحل اولیه تأکید دارد. سازمان غذا و داروی امریکا در مه ۲۰۰۱ دارویی از نسل جدید داروها را تائید کرد که با همۀ انواع سرطان مبارزه می‌کند.