الماس
اَلْماس (diamond)
کانی شفاف، معمولاً بی‌رنگ، و از دگرشکلی[۱]های کربن. الماس از گوهرسنگ‌های قیمتی و سخت‌ترین مادّۀ شناخته‌شده است. سختی آن ۱۰ در مقیاس موس[۲] است. الماس‌های صنعتی، که ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند، برای برش‌کاری[۳]، سنگ‌زنی[۴]، و صیقل‌کاری[۵] به‌کار می‌روند. الماس در سیستم مکعبی[۶] به‌صورت بلورهای اُکتاهدرال متبلور می‌شود که بعضی از سطوح آن خمیده و مخطط‌اند. ضریب بالای شکست نور (۲.۴۲) و توانایی پراکنش نور سبب می‌شود الماسِ صیقل‌خورده نمایش طیفی نور را ارائه دهد.
تاریخچه. الماس از ۳۰۰۰پ‌م شناخته شده بود و تا زمان کشف الماس در برزیل (۱۷۲۵)، هند مهم‌ترین تأمین‌کنندۀ الماس جهان بود. در عصر حاضر، استرالیا، جمهوری دموکراتیک کنگو[۷]، بوتسوانا[۸]، یاکوتِ[۹] روسیه، افریقای جنوبی، نامیبیا[۱۰]، و آنگولا تأمین‌کنندگان الماس‌اند. دو کشور نخست الماس‌های صنعتی را در مقیاس انبوه تولید می‌کنند. امروزه حدود ۸۰ درصد از کل گوهرسنگ[۱۱] الماس نتراشیدۀ جهان از طریق سازمان مرکزی فروش دو بیرز[۱۲] در لندن به‌فروش می‌رسد.
منابع. الماس به‌صورت الماس آبرُفتی[۱۳]، روی سطح زمین یا در نزدیکی آن، در بستر رودخانه‌ها یا آبراه‌های خشکیده یافت می‌شود. این نوع الماس در کف دریا، در نزدیکی سواحل افریقای جنوبی، یا چنان‌که بیشتر رایج است، از تنوره‌های آتشفشانی[۱۴] حاوی الماس، متشکل از کیمبرلیت[۱۵] یا لامپروئت[۱۶]، به‌دست می‌آید. در این کانسارها، زمینۀ اصلی از اعماق زیاد به پوستۀ زمین نفوذ کرده است. با استفاده از پرتو ایکس و سایر روش‌های بازیابی، این‌گونه الماس را از بقایای خاک و سنگ شکسته جدا می‌کنند.
انواع. الماس‌ها به چهار دستۀ اصلی تقسیم می‌شوند: سنگ شفافی با تبلور کامل، که بی‌رنگ است یا ته‌رنگ جزئی دارد و مانند گوهرسنگ‌ها قیمتی محسوب می‌شود؛ بورت، که به‌خوبی متبلور نشده و نوعی الماس نامرغوب است؛ بالاس[۱۷]، که نوع صنعتی الماس و بسیار سخت و چقرمه است؛ و کربنادو[۱۸] یا الماس صنعتی، که الماس سیاه یا کربن نیز نامیده می‌شود. این نوع الماس کدر به‌رنگ‌های سیاه یا خاکستری و بسیار چقرمه است. الماس‌های صنعتی را به‌شیوۀ مصنوعی و با استفاده از گرافیت نیز تولید می‌کنند. رسانایی گرمایی بعضی از الماس‌های مصنوعی حدوداً ۵۰ درصد از نوع طبیعی‌شان بیشتر است و پنج‌برابر الماس‌های طبیعی مقاوم‌اند. این امتیاز بزرگ منجربه استفاده از الماس‌های صنعتی برای پخش گرما در دستگاه‌های الکترونیکی، مخابراتی، و ساخت ادوات لیزر شده است.
کاربردهای عملی. از آن‌جا که الماس به‌صورت پنجره‌هایی کاملاً شفاف عمل می‌کند و تابش فروسرخ را جذب نمی‌کند، در کاوشگرهای فضایی ناسا که به سوی سیارۀ زهره پرتاب شدند (۱۹۷۸)، از این مادّه استفاده شد. ابزارهای تنگستن ـ کاربید[۱۹]ی نیز که در کارخانه‌های فولادسازی به‌کار می‌روند، با الماس‌های صنعتی بریده می‌شوند.
برش. الماس نتراشیده پیش از صیقل‌کاری غالباً مات یا چرب است. حدود ۵۰ درصد از الماس‌ها تراش‌پذیرند، یعنی همه یا بخشی از آن‌ها را می‌شود در جواهرسازی به‌کار برد. ارزش گوهرسنگ الماس را براساس وزن آن با واحد قیراط، تراش آن که نشان‌دهندۀ ویژگی‌های نوری سنگ است، رنگ، و صافی آن تعیین می‌کنند. صافی را براساس مقیاسی متشکل از الماس کاملاً بی‌نقص تا الماسی که لکۀ بزرگ داخل آن به‌وضوح و با چشم غیرمسلح دیده می‌شود، مشخص می‌کنند. الماس را با استفاده از مخلوط روغن و گًرد الماس می‌بُرند و صیقل می‌دهند. محبوب‌ترین برش‌های الماس عبارت‌اند از برلیان برای سنگ‌های ضخیم، و مارکیز[۲۰] برای سنگ‌های نازک‌تر. هندوستان مرکز اصلی تراش الماس در جهان است. الماس‌های نتراشیدۀ مهم عبارت‌اند از کولینان[۲۱] یا ستارۀ افریقا[۲۲] (۳,۱۰۶ قیراط، بیش از ۵۰۰ گرم پیش از تراش، افریقای جنوبی، ۱۹۰۵)، اکسلسیور[۲۳] (۹۵۵.۲ قیراط، افریقای جنوبی، ۱۸۹۳)، و ستارۀ سیرالئون[۲۴] (۹۶۸.۹ قیراط، ینگما[۲۵]، ۱۹۷۲).آزمایش‌ها. نیروی متوسطی که به نوک‌های کوچک دو الماسِ مقابل یکدیگر اعمال شود، ایجاد فشار بسیار زیادی، بیشتر از میلیون‌ها اتمسفر، می‌کند (← سلول_سندانی_الماس). با این روش، دانشمندان امکان یافتند مقدار اندکی مادّه را در شرایط اعماقِ سیاره‌ای قرار دهند. در ۱۹۹۹، دانشمندان امریکایی با استفاده از لیزری بسیار نیرومند، الماسی را فشرده و به فلز تبدیل کردند.
- ↑ allotrope
- ↑ Mohs scale
- ↑ cutting
- ↑ grinding
- ↑ polishing
- ↑ cubic system
- ↑ Democratic Republic of Congo
- ↑ Botswana
- ↑ Yakut
- ↑ Namibia
- ↑ gemstone
- ↑ De Beers Central Selling Organization
- ↑ alluvial diamond
- ↑ volcanic pipe
- ↑ kimberlite
- ↑ lamproite
- ↑ balas
- ↑ carbonado
- ↑ tungsten-carbide
- ↑ marquise
- ↑ Cullinan
- ↑ Star of Africa
- ↑ Excelsior
- ↑ Star of Sierra Leone
- ↑ Yengema