التفهیم

التَّفْهیم
(نام کامل: التفهیم لاوائل صناعةالتّنجیم) نوشتۀ ابوریحان بیرونی، کتابی با دو روایت مستقل فارسی و عربی که هر دو در حدود ۴۲۰ق نگاشته شده‌اند. بیرونی کتاب را برای دختر نوآموزی به نام ریحانه بنت‌الحسین (الحسن) خوارزمی و ظاهراً در شهر غزنین نوشته است. او در این کتاب، با روش پرسش و پاسخ، به مبانی مقدماتی هندسه، حساب (شمار)، نجوم، احکام نجوم و گاه‌شماری ملت‌های گوناگون پرداخته است. این اثر در هر دو زبان فارسی و عربی چنان استادانه نوشته شده که نمی‌توان تشخیص داد که ابوریحان نخست کدام یک را نوشته و سپس دیگری را از روی آن ترجمه کرده است. نسخۀ فارسی التفهیم سند پُرارزشی در تأیید ملیت ایرانیِ ابوریحان و یکی از کهن‌ترین متن‌های جامع علمی به زبان فارسی است. کتاب فارسی التفهیم نخستین‌بار در فاصلۀ سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ش با کوشش و تصحیح استاد جلال‌الدین همایی، براساس نسخۀ اصیلی متعلق به قرن ۵ق در چاپخانۀ مجلس شورای ملی به‌چاپ رسید. متن عربی کتاب و ترجمۀ انگلیسی آن را رمزی رایت در ۱۹۴۳ در آکسفورد چاپ کرد.