مضراب

مِضراب

نام وسیله‌ای که با آن برخی از آلات موسیقی را می‌نوازند. در فارسی زخمه، سکافه، سکافره، و شکافه هم گفته شده است. مضراب تار ابزار کوچکی است در حدود سه سانتی‌متر یا بیشتر که به انتهای آن قدری موم می‌چسبانند و جنس آن از فلز و اغلب از برنج است. هرچند نوازندگان تار آذری از مضرابی بدون موم استفاده می‌کنند که از جنس شاخ گاوْمیش ساخته شده است. سنتور با یک جفت مضراب از جنس چوب و بیشتر از جنس چوب شمشاد نواخته می‌شود که در انتهای آن‌ها حلقۀ کوچکی تعبیه شده و محل قرار دادن انگشتان سبابۀ دو دست است. طول این مضراب‌ها در حدود ۲۳ سانتی‌متر است. مضراب سنتور را از جنس‌های دیگر مانند گردو و گلابی نیز می‌سازند. بربط را نیز با مضراب می‌نوازند و جنس آن بنا بر سنت باید از جنس پر طاووس یا عقاب باشد، ولی امروز از نوعی پلاستیک نَرم نیز استفاده می‌کنند. همچنین سازهایی مانند ماندولین یا بالالایکا و گاهی نیز گیتار، با تکۀ کوچک مثلثی‌شکل از پلاستیک محکم نواخته می‌شود که به آن «پیک» می‌گویند. سیتار هندی با مضرابی نواخته می‌شود که به‌شکل حلقه از سیمی فلزی ساخته شده است. همچنین مضراب تار باس، ساز ابداعی علینقی وزیری، با مضرابی شبیه مضراب تار، اما از جنس شاخ یا استخوان نواخته می‌شود. سه‌تار را با ناخن سبابه دست راست می‌نوازند و کسانی که ناخن آن‌ها بلند نمی‌شود از حلقۀ سیمی نازکی استفاده می‌کنند. همچنین غیر از ابزار یادشده، مضراب اصطلاحی است که به طریقه‌های مختلف نواختن و ضربه‌زدن به سیم‌ها اطلاق می‌شود؛ مانند مضراب دوتایکی‌، پروانه‌، دُرّاب‌، دُرّاب معکوس، سه‌تایکی‌، و راست چپ. در سازهایی مانند تار و عود مضراب راست به نواختن ضربه از بالا به پایین اطلاق می‌شود و در سه‌تار به حالتی که انگشت سبابه به درون دست ضربه وارد کند. در سنتور مضراب دست راست را مضراب راست می‌نامند. برعکس مضراب راست، مضراب چپ است. مضراب چپ را در تار و بربط (عود) از پایین به بالا می‌نوازند، در سه‌تار حرکت سبابه به خارج دست و در سنتور با ضربه‌زدن به سیم‌ها با دست چپ نواخته می‌شود. جنس مضراب، سنگینی یا سبکی، قطر آن، و در تار مقدار مومی که به انتهای آن می‌چسبانند، در صدادهی ساز مؤثر است. در تار ایرانی مضراب را از ناحیۀ موم بین سه انگشت شست، سبابه، و میانی و در تار آذری، که مضراب آن بدون موم است، بین شست و سبابه می‌گیرند. تکنیک‌های مضرابی مانند دُرّاب، درّاب معکوس، و شلال خاصِ نوازندگی تار ایرانی است و در تار آذری کاربرد ندارند.