موسیقی برنامه ای

موسیقی‌ برنامه‌ای ‌ (programme music)

موسیقی سازی‌ که داستانی را بیان کند، صحنه یا تابلویی را به تصویر کشد، یا یک اندیشۀ ادبی یا فلسفی را شرح دهد. این اصطلاح را نخستین‌بار فرانتس لیست در قرن ۱۹ به‌کار برد، یعنی زمانی که موسیقی برنامه‌ای میان آهنگ‌سازان رمانتیک محبوبیت خاصی داشت (← رمانتیسم_(موسیقی))، اما پیش از آن دوران نیز آثار توصیفی زیادی ساخته شده بودند، ازجمله کنسرتوهای چهارفصل از آنتونیو ویوالدی، سمفونی‌های اروئیکا و پاستورال اثر بتهوون، اوورتور هبریدز (غار فینگال) اثر فلیکس مندلسون، و بعدها پوئم سمفونیک‌های لیست و ریشارد اشتراوس.

موسیقی روایی و توصیفی. لیست عبارت «موسیقی برنامه‌ای» را در میانۀ قرن ۱۹ رایج کرد و ابتدا آن را به‌معنای موسیقی‌ای به‌کار برد که مقدمه‌اش یک «برنامه» باشد و اندیشه‌ای شاعرانه را بیان (نه توصیف) کند. اما امروزه این اصطلاح به موسیقی سازی خالصی اطلاق می‌شود که برمبنای یک موضوع ادبی، تجسمی، تاریخی، زندگی‌نامه‌ای، زندگی‌نامۀ خود نوشت، یا هر موضوع خارج از محدودۀ موسیقی ساخته شود، برعکس موسیقی محض که معنا و مفهومی سراپا انتزاعی دارد. عنصر برنامه‌ای این موسیقی ممکن است فقط به عنوانی توصیفی محدود باشد که آهنگ‌ساز برای ایجاد حال‌وهوایی خاص به آن داده، یا این که شرح بسیار دقیق‌تری از یک صحنه یا داستان را در خود داشته باشد. اما اغلب به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان شرح و تفصیل یک صحنه را از واکنش آهنگ‌ساز نسبت به آن تشخیص داد.

موسیقی برنامه‌ای. نخستین توصیف موسیقایی کنش‌ها و رویدادها از قدیمی‌ترین دوران‌ها وجود داشته است. یکی از نخستین دوران‌های شکوفایی موسیقی برنامه‌ای واقعی در انگلستان عصر الیزابت را آهنگ‌سازان ویرژینال شکل دادند، که اغلب موسیقی‌شان یکسره توصیفی بود. عنوان‌هایی همچون رویا اثر جایلز فارنابی، خودم و همگی دم‌ها بالا اثر دکتر بال نمونه‌هایی از این گونه‌اند. این سنت با موسیقی هارپسیکوردنوازان فرانسوی، به‌خصوص فرانسوآ کوپرَن و ژان ـ فیلیپ رامو، تا میانۀ قرن ۱۸ نیز به‌خوبی دوام آورد، و آهنگ‌سازان آلمانی همچون یوهان کونائو نیز، که سونات‌های انجیلیاش مطابق با نظر لیست، «برنامه‌ای» بودند و پیش از هرکدام خلاصه‌ای از موضوع موسیقی آمده بود، در این کار نقش داشتند.

موضوع‌های رایج. از نخستین شکل‌های رایج این موسیقی نوع جنگی آن بود، که برای تجسم‌بخشیدن به سروصدای نبرد از صداهای موسیقایی بهره می‌برد، و از نمونه‌های اولیه‌اش شانسوننبرد (۱۵۲۹) ساختۀ کلمان ژانکن است. این سنت با قطعه‌های مخصوص هارپسیکورد، مثل نبرد ویلیام بِرد، و در قرن ۱۹ با نمونه‌هایی همچونسمفونی جنگ اثر بتهوون و اوورتور ۱۸۱۲ اثر چایکوفسکی ادامه یافت. یکی دیگر از موضوع‌های پرطرفدار برای موسیقی توصیفی، بازنمودهایی از طبیعت در فرم‌های مختلف موسیقایی بوده است. چهارفصل ویوالدی، سمفونی پاستورال بتهوون، و دریا اثر کلود دبوسی شاید از معروف‌ترین نمونه‌های این گونه‌اند.

پوئم سمفونیک. در قرن ۱۹، آهنگ‌سازانی همچون هکتور برلیوز مفهوم سمفونی را از منظر بتهوون یک گام پیش بردند، و سمفونی برنامه‌ای رمانتیک را پدید آوردند. این نوع سمفونی با وجود فرم کلاسیک و سنت انتزاعی خود، چارچوبی فراهم کرد که آهنگ‌سازان رمانتیک می‌توانستند انواع و اقسام ایده‌های خارج از قلمرو موسیقی را در آن بگنجانند. استفادۀ برلیوز از یک ایده ثابت (ایده فیکس) برای تجسم شخصیت‌ها در سمفونی هارولد در ایتالیا وسمفونی فانتاستیک راه را برای تکامل پوئم سمفونیک و به‌کارگیری لایت‌موتیف واگنری در آن هموار کرد. پوئم سمفونیک در نیمۀ دوم قرن ۱۹ فرمی پرطرفدار شد و توجه لیست و اشتراوس را به‌خود جلب کرد. در قرن ۲۰، موسیقی برنامه‌ای با ظهور نئوکلاسی‌سیسم و سریالیسم برای مدتی محبوبیت خود را تا حدی از دست داد، و حتی کمتر از موسیقی محض، جدی قلمداد شد، اما جذابیت و گیرایی آن برای مردم هرگز از میان نرفت.

پیوند با هنرهای دیگر. از آن‌جا که موسیقی برنامه‌ای در تلاش برای انتقال اندیشه‌های خارج از قلمرو موسیقی ساخته می‌شود، اغلب با دیگر نظام‌های هنری ارتباط می‌یابد، و منبع الهام آن ممکن است در مقوله‌هایی مانند ادبیات یا نقاشی باشد. موسیقی به‌خصوص در دوران رمانتیک در عرصه‌هایی خارج از قالب‌های سنتی خود، به‌دنبال منبع الهام می‌گشت چون هدف هنرمند بیان اندیشه‌ها و احساسات شخصی خودش شده بود، مفهوم کلاسیک زیبایی قالبی انتزاعی دیگر کاربردی نداشت و بیشتر به هنرهای دیگر رومی‌آورد. سنت ادبی در بریتانیا و آلمان آشکارا منبع الهام دانسته می‌شود، در حالی که در فرانسه و ایتالیا بیشتر به نقاشی و مجسمه‌سازی توجه نشان می‌دهند.

 

---