فرقه دموکرات آذربایجان
فرقۀ دموکرات آذربایجان
گروه خودمختاری‌‌طلب در ایران. از آغاز دهۀ ۲۰ با سقوط حکومت رضاشاه و پیدایش فضای باز سیاسی و اجتماعی، مطالباتی درخصوص حقوق و آزادی‌های مدنی و رفع تبعیض‌های قومی و زبانی در گوشه و کنار کشور مطرح شد که در برخی نقاط چون آذربایجان و کردستان به گرایش‌های خودمختاری‌‌طلبانه یا جدایی‌‌خواهانه بدل شد. در اوایل شهریور ۱۳۲۴ش جعفر پیشهوری از زندانیان سیاسی کمونیست دورۀ رضاشاه که اعتبارنامه‌اش در مجلس چهاردهم رد شده بود، به تبریز رفت و در ۱۲ شهریور با انتشار بیانیه‌ای به فارسی و ترکی تشکیل فرقۀ (حزب) دموکرات آذربایجان را اعلام کرد. برنامه‌های فرقه عمدتاً شامل خودمختاری داخلی، استفاده از زبان آذربایجانی در مدارس و ادارات، اصلاحات اجتماعی و اقتصادی بود. در روزهای بعد اعضای مسلح فرقه موسوم به فدائیان با پشتیبانی نیروهای شوروی که پس از جنگ جهانی دوم هنوز نواحی شمالی ایران را در اشغال داشتند، سراسر آذربایجان را تصرف کردند. مجلس ملی آذربایجان به ریاست علی شبستری تشکیل شد و در ۲۱ آذر ۱۳۲۴، پیشهوری به‌عنوان نخست‌وزیر حکومت خودمختار آذربایجان اعضای کابینۀ خود را به این مجلس معرفی کرد. سران شاخص فرقه جز پیشهوری و شبستری عبارت بودند از محمد بیریا، صادق پادگان، غلام یحیی دانشیان، امیرعلی لاهرودی و جعفر کاویان. بی‌ثباتی سیاسی و سقوط مکرر کابینه‌ها در تهران، حمایت برخی احزاب و گروه‌ها از خواسته‌های فرقه و تشکیل جبهۀ مؤتلف فرقه دموکرات آذربایجان و حزب دموکرات کردستان و احزاب قدرتمند توده و ایران و ممانعت ارتش شوروی از مداخلۀ نظامی ارتش ایران، از عوامل پیشرفت فرقه بود. سرانجام با سفر قوام به شوروی و وعدۀ واگذاری امتیاز نفت شمال به روس‌ها به شرط تخلیۀ ایران، و تحت فشار سیاسی امریکا و دخالت سازمان ملل، روس‌ها از آذربایجان خارج شدند و با شکست قوای فرقه، ارتش ایران وارد تبریز شد. سران فرقه غالباً به شوروی گریختند و بسیاری از اعضای فرقه کشته شدند و بحران یا غائلۀ آذربایجان یا دوران یک‌ساله جدایی عملی این استان از ایران در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ پایان یافت.