سیلک، محوطه باستانی
سیَلْک، محوّطۀ باستانی
واقع در سر راه کاشان به نَطَنز، در نزدیکی شهر کاشان و در حاشیۀ کویر مرکزی ایران. دربارۀ وجه تسمیۀ سیلک اشتراک نظر نیست و شماری آن را تلفظ دیگری از «سی ارگ» نوشته‌اند به معنی سی‌قلعه. کاوش‌های باستان‌شناختی سیلک را رومَن گیرشمَن باستان‌شناس فرانسوی در ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ و ۱۳۱۶ش انجام داد و گزارش کاوش‌ها را در ۱۳۱۷ش در پاریس منتشر کرد. محوطۀ باستانی سیلک کاشان از دو تپۀ شمالی و جنوبی و دو گورستان باستانی تشکیل می‌شود. کهن‌ترین آثار باستانی به‌دست‌آمده از تپۀ شمالی است که معرف فرهنگ‌های عصر نوسنگی جدید و گذر نوسنگی جدید به عصر مس‌ـ سنگ است. کهن‌ترین دورۀ شناخته شدۀ سیلک به دورۀ اول سیلک معروف است که قدمت آن به عصر نوسنگی میانی بازمی‌گردد. در دورۀ اول سیلک، مردم در کلبه‌های کوچک خشتی زندگی می‌کردند و سفال‌ها را با دست می‌ساختند و در حرارت کم در کوره‌های روباز می‌پختند. دومین دورۀ سیلک با عنوان دورۀ دوم سیلک شناخته می‌شود که معرف دورۀ نوسنگی جدید است. معماری و سفالگری دورۀ دوم سیلک با دورۀ اول آن مشابه است؛ اما کیفیت و دقت در تولید دیده می‌شود و به‌ویژه نقش‌مایۀ گیاه اسفند بر روی سفال‌ها پدیدار می‌شود. دورۀ دوم سیلک هم‌زمان است با دورۀ فرهنگی چشمه علی ری و از همین‌رو با عنوان دورۀ چشمه علی نیز شناخته می‌شود که قدمت آن به اوایل هزارۀ پنجم پ‌م می‌رسد. در هر دو دورۀ سیلک، اجساد در کف خانه‌ها دفن می‌شدند. آثار فرهنگی به‌دست آمده از تپۀ جنوبی سیلک معرف عصر مس‌ـ‌سنگ قدیم در هزارۀ چهارم پ‌م است که با عنوان دورۀ سوم سیلک یا دورۀ سیلک شناخته می‌شود. در این دوره اولین نشانه‌های آشنایی انسان با فن استخراج و ذوب و ریخته‌گری فلز مس شناسایی شده است. قدمت دورۀ چهارم سیلک اواخر هزارۀ چهارم پ‌م و هم‌زمان با دورۀ فرهنگی عیلام آغازین در خوزستان است. در دورۀ چهارم سیلک، فلزکاری پیشرفت کرد و محوطۀ صنعتی اَریسمان در حدود ۶۰کیلومتری تپۀ سیلک شکل گرفت که با خوزستان و کرمان و بِینُ‌النّهرِین ارتباط فرهنگی‌ـ‌اقتصادی داشت. فرهنگ پویای سیلک در آستانۀ هزارۀ سوم پ‌م از حرکت بازایستاد و تپۀ سیلک تا عصر آهن قدیم متروک شد. گورستان الف تپۀ سیلک یادمان عصر آهن قدیم است و سفالینه‌های زیبای منقوش و مفرغینه‌های گورستان ب سیلک به دورۀ جدید آهن و حدود قرون ۷ و ۸پ‌م بازمی‌گردند؛ این سفالینه‌های منقوش صرفاً با سفالینه‌های تمدن فریگی در گوردیون مقایسه می‌شود. فرهنگ مکشوف از گورستان ب سیلک را به مادها منسوب می‌کنند؛ اما هیچ یقینی وجود ندارد.