موسیقی تالش
موسیقیِ تالِش
منطقۀ تالش، در غرب استان گیلان، یکی از دو کانون مهم موسیقی این استان است. تالشی‌ها از اقوام قدیم ایرانی‌اند و پیش از ورود آریایی‌ها به فلات ایران، در کوهستان‌های حاشیۀ غربی دریای خزر و در فاصلۀ بین سفیدرود و رودخانۀ کورا ساکن بوده‌اند. آنان امروز میراث‌دار یکی از کهن‌ترین گنجینه‌های ایران‌اند. موسیقی تالش با وجود قدمت و بکر‌بودن به مرور زمان عناصری از موسیقی گیلکی، آذربایجانی و کُردی را در خود جا داده است. تقسیم‌بندی کلی موسیقی این ناحیه به شرح زیر است:
دستون (آواز). دستون‌ها، مقام‌ها و آوازهای تالشی‌اند که اساس موسیقی این ناحیه را تشکیل می‌دهند. دستون‌ها در نقاط مختلف تالش حال‌و‌هوای خاصی به‌خود می‌گیرند و با سبک‌های مختلفی اجرا می‌شوند. شاخص‌ترین سبک‌های دستون تالشی عبارت‌اند از دستون شاندرمنی، دستون ماسالی، دستون تالشدولایی، دستون اَسالمی، و دستون کرگانرودی. در این میان دو سبک اسالمی و تالشدولایی به‌ترتیب از اصالت بیشتری برخوردارند.
هوا (پرده). عمده‌ترین بخش موسیقی تالش، نغمه‌های سازیِ بدون کلامی است که با نام‌های هوا یا پرده شناخته می‌شوند و از نظر ساختار، برداشتی از دستون‌هایند. این بخش بنا‌به موضوع و مضمون به گونه‌های وصفی، رزمی، بزمی تقسیم می‌شوند. ساز اصلی اجراکنندۀ این بخش از موسیقی تالش، لَلهِ (نی) است. برخی از هواها عبارت‌اند از پاییزه‌هوا، گیجه‌پردَه، ریه‌پرده، دوشه‌هوا، گیشتیه‌هوا، شتره‌زنگ، ورزاجنگ، کُشتی‌هوا، و گیله‌پهلوی.
ترانه‌ها و زیرمقام‌های سازی و آوازی. ترانه‌ها و زیرمقام‌های آوازی و سازی با تنوعی نظرگیر و هر یک به مناسبت ویژه‌ای در ناحیۀ تالش اجرا می‌شوند. این بخش از موسیقی تالش را از نظر مضمون و لحن به گونه‌های عاشقانه، حماسی، عارفانه و مذهبی، بزمی، و ترانه‌های کار می‌توان تقسیم کرد. در این بخش تعدادی منظومه نیز دیده می‌شود که برخی از آن‌ها مانند لدوبه (محمودبه) و گنزون گره، مشهورند. منظومه‌های صوفیانه و عرفانی ـ مذهبی مانند ساقی‌نامه‌ها، مولودی‌نامه‌ها، زیارت‌نامه‌ها ویژۀ صوفیان و درویشان نقشبندیه و قادریه است. آیین نوروزخوانی نیز از دیرباز در این ناحیه متداول بوده است. لالایی‌ها نیز بخش دیگری از موسیقی ناحیۀ تالش است. سازهای رایج در این ناحیه عبارت‌اند از لَلِـه (نی چوپانی)، لبک (نی‌لبک)، دیاره (دپ، دف)، سرنا، و تمبوره.