دایناسور
دایْناسور (dinosaur)
(برگرفته از عبارتی یونانی به‌معنی مارمولک وحشتناک) گروهی از خزندگان[۱] منقرض‌شده، متعلق به ۲۰۵میلیون تا ۶۵میلیون سال پیش. نزدیک‌ترین وابستگان زندۀ آن‌ها کروکودیل‌ها[۲] و پرندگان[۳]اند. گونه‌های بسیاری از دایناسورها طی میلیون‌ها سال تکامل یافتند و در این مدت، جانوران بزرگ و غالبِ خشکی بودند. اغلب آن‌ها بزرگ بودند و بیش از ۲۷ متر طول داشتند، امّا برخی از آن‌ها به کوچکی جوجه بودند. این جانوران در ۶۵ میلیون سال پیش به دلایلی ناشناخته از بین رفتند، هرچند در این‌باره نظریه‌های فراوانی وجود دارد که شاید مقبول‌ترین آن‌ها اصابت ستاره‌ای دنباله‌دار به زمین است.
رده‌بندی. دایناسورها به دو دستۀ غیر وابسته به‌هم تقسیم می‌شوند: راستۀ سوریشیا[۴] (لگن مارمولکی) و اُرنیتیشیا[۵] (لگن پرنده‌ای). اعضای گروه اوّل لگنی شبیه خزندگان داشتند و غالباًَ دو پا و گوشت‌خوار بودند، گرچه برخی از آن‌ها دوزیستان عظیم‌الجثه‌ای با چهار پا و علف‌خوار بودند. اعضای گروه دوّم، ارنیتیشیا، لگن پرنده‌ای دارند و در اصل چهارپا و همه علف‌خوارند. تقسیم‌بندی دستۀ سوریشیا عبارت است از تروپودها[۶] (چهارپاها)، شامل همۀ نمونه‌های گوشتخوارِ دوپا با پاهای عقبی بلند و پاهای جلویی کوتاه، شامل تیرانوزوروس[۷]، مگالوزوروس[۸]؛ و سوروپودومورف‌ها[۹] (پا مارمولکی‌ها)، شامل سوردپودها[۱۰]، چهارپایان بزرگ علف‌خوار و دوزیستی با اندام‌های حرکتی حجیم، دم و گردن بلند، و جمجمۀ کوچک، شامل دیپلودوکُوس[۱۱]، برونتوزوروس[۱۲]. اُرنیتیشیاها تقریباً همه گیاه‌خوار بودند و سرانجام تعداد آن‌ها از سوریشیاها بیشتر شد. این دسته به چهار زیرراسته تقسیم می‌شوند: اُرنیتوپودها[۱۳]، با پاهایی شبیه پای پرنده؛ انواع دوپای متعلق به دورۀ ژوراسیک[۱۴] و کرتاسه[۱۵] (ایگوانودون[۱۶])؛ هادروسورها[۱۷] (جانوران تخم‌گذار استرالیا) با نوک قاشقی[۱۸] متعلق به دوران کرتاسه؛ استگوزورها[۱۹] (دایناسورهای سپردار)، دایناسورهای چهارپای ژوراسیک با دو ردیف صفحات مثلثی در طول پشت و خارهایی روی دم، ازجمله استگوزوروس. انکیلوزورها[۲۰] (دایناسورهای زره‌دار)، انواع چهارپایی متعلق به دورۀ کرتاسه، با صفحات استخوانی زره‌مانند، ازجمله نودوزوروس[۲۱]؛ سراتوپسین‌ها[۲۲] (دایناسورهای شاخ‌دار)، دایناسورهای شاخ‌دار چهارپایی متعلق به اواخر دورۀ کرتاسه، با جمجمه‌هایی بسیار بزرگ، چین گردنی، و شاخ‌های بزرگ، ازجمله تریسراتوپس[۲۳]. این دو راستۀ اصلیِ دایناسورها، بخشی از بالاراسته آرکوزوروس[۲۴] (خزندگان حکمران)، را تشکیل می‌دادند که در مجموع پنج راسته را دربرمی‌گرفت. سه راسته دیگر شامل پتروزورها[۲۵] (سوسمارهای بالدار)، مشتمل بر پتروداکتیل‌ها[۲۶]یی که اکنون هیچ نمونه‌ای از آن‌ها وجود ندارد؛ کورکودیلی‌ها[۲۷]، و پرندگان بود. به‌نظر می‌رسد که این پنج راسته از یک راستۀ بنیادی، با نام تکودونتیا[۲۸]، مشتق شده باشند. گونه‌های براکیوزوروس[۲۹] نمونه‌ای با گردن بلند و گیاه‌خوار، از گروه سوروپود[۳۰]، است که قدش تا بالای سر حدود ۱۲.۶ متر بود و ۸۰ تُن وزن داشت. نمونۀ گوشت‌خواری با نام کاموگناتوس[۳۱] فقط به‌اندازۀ یک جوجه بود و روی پاهای عقبی خود می‌دوید. استگوزوروس[۳۲] نمونۀ سپردار گیاه‌خواری به‌طول ۶ متر بود و اندازۀ مغزش فقط ۳ سانتی‌متر بود. مغز همۀ دایناسورها کوچک نبود. دایناسوری شکارچی، با نام استنونیکوزوروس[۳۳]، دو متر طول داشت و اندازۀ مغزش قابل مقایسه با مغز پستان‌دار یا پرندگان امروزی بود. این جانور سه بعدی می‌دید و دست‌هایی چنگ‌زننده داشت. بسیاری از دایناسورها برای فعالیت‌های سنگین آمادگی داشتند. تیرانوزوروس دایناسور ترُپودی عظیم‌الجثه، دارای دوپا، و گوشت‌خوار، و متعلق به اواخر دورۀ کرتاسه بود که در امریکای شمالی و آسیا می‌زیست. بزرگ‌ترین دایناسور گوشت‌خوار، با نام جیجانوتوزوروس کارولینی[۳۴]، بود. این نمونه حدود ۹۷میلیون سال پیش در پاتاگونیا[۳۵] زندگی می‌کرد و دوازده‌و‌نیم متر طول و شش تا هشت تن وزن داشت. اسکلت آن را در ۱۹۹۵ کشف کردند. نظریه‌های انقراض طبق نظریۀ مشهور انقراضِ دایناسورها، در ۶۵ میلیون سال پیش، سنگ‌هایی آسمانی یا ستاره‌هایی دنباله‌دار با زمین برخورد کردند که این امر باعث برخاستن ابری از خاک و سنگ‌ریزه شد. به‌دنبال آن آب و هوا تغییر کرد و دایناسورها نتوانستند با شرایط جدید سازگاری پیدا کنند. شاهد این نظریه وجود لایۀ سنگی غنی از ایریدیوم است. این عنصر در زمین نایاب است، امّا در اجسام برون‌زمینی به فراوانی یافت می‌شود و قدمت آن نیز به‌همان زمان می‌رسد. براساس نظریه‌ای دیگر، تغییرات زمین بر اثر جابه‌جایی خشکی‌ها و تغییرات سطح دریاها منجر به تغییرات آب و هوایی و امتزاج جمعیت‌ها بین مناطقی شد که قبلاً از هم جدا بودند. این امر باعث افزایش رقابت و شیوع بیماری‌ها شد.
یافته‌های باستان‌شناسی. اصطلاح دایناسور را ریچارد اون[۳۶]، دیرینه‌شناس انگلیسی، در ۱۸۴۲ وضع کرد. استخوان‌های دایناسورها در قرن ۱۷ یافت شده بودند. در ۱۸۲۲، جی اِی مانتل[۳۷] (۱۷۹۰ـ۱۸۵۲) دندان‌های ایگوانودون را در معدن سنگی واقع در ساسکس[۳۸] انگلستان پیدا کرد. اولین دایناسور در ۱۸۲۴ در مجله‌ای علمی معرفی شد. در آن هنگام، ویلیام بوکلند[۳۹]، استاد زمین‌شناسی دانشگاه آکسفورد، یافته‌های خود را در زمینۀ مگالوزوروس یا مارمولک سنگواره‌ای بزرگ منتشر کرد. او این سنگواره‌ها را در استون فیلد[۴۰] پیدا کرده بود. این محل دهکده‌ای در شمال غرب آکسفورد انگلستان است. نخستین استخوان مگالوزوروس در ۱۶۷۷ پیدا شده بود. یکی از بزرگ‌ترین گونه‌های دایناسوری که در انگلستان پیدا شده است، سوروپودی با نام ستیوزوروس اُگزونیین‌سیس[۴۱] است که در ۱۸۷۰، نزدیک بِلچینگدون[۴۲] واقع در شمال آکسفورد، کشف شد. این نمونه حدود پانزده متر طول داشت، اما گونه‌هایی با طول هجده متر نیز در افریقای شمالی کشف شده‌اند. در ۱۹۹۲، کاوشگران غیرحرفه‌ای دایناسور بزرگ دیگری با نام ایگوانودون برنی سارتنسیس[۴۳] را نزدیک اُکلی[۴۴]، واقع در ساری[۴۵] انگلستان، کشف کردند. در ۱۹۶۹، سنگوارۀ تقریباً کاملی از اسکلت یک دایناسور در دامنۀ آندی[۴۶]، واقع در امریکای جنوبی، پیدا شد که گوشت‌خواری دوپا به ارتفاع دو متر و با وزن بیش از ۱۰۰ کیلوگرم بود. این نمونه با بیش از ۲۳۰ میلیون سال قدمت، قدیمی‌ترین دایناسور شناخته شده است. در ۱۹۸۲، تعدادی لانه و تخم به صورت کلنی[۴۷]هایی در مونتانا[۴۸] پیدا شد که نشان می‌دهد شاید برخی از دایناسورها، مثل پرندگان دریایی امروزی، با هم تولیدمثل می‌کرده‌اند. در ۱۹۸۹ و ۱۹۹۰، گروهی دیرینه‌شناس در مونتانا نمونه‌ای با نام تیرانوزوروس رکس[۴۹] مفصل‌دار را با جمجمۀ کامل از زمین خارج کردند که یکی از شش نمونۀ شناخته‌شده تا آن زمان بود. در ۱۹۹۴، از استخوان فسیل‌نشده‌ای که از ذخایر زغال‌سنگ به‌دست آمد و حدود ۸۰ میلیون سال قدمت داشت، قطعاتی از دی‌اِن‌اِی دایناسور استخراج شد.
کشفیات اخیر. در ۱۹۹۶، کشف دایناسور کوچکی در چین اعلام شد. سینوسوروپتریکس[۵۰] حدود ۱۲۰میلیون سال پیش می‌زیسته و قدش ۰.۵ متر بوده است. این نمونه پاهای جلویی کوتاه و دم بلندی داشت و پرهای کوتاه آن بیشتر روی گردن و شانه‌هایش روییده بودند. در ۱۹۹۷، دانشمندان امریکایی ادعا کردند بقایایی با قدمت ۶۵میلیون سال، که در اقیانوس اطلس کشف شده‌اند، شاهد این مدعایند که اصابت شهاب آسمانی حجیمی دایناسورها را نابود کرده است. در تحقیقات حفاری دریایی سه نمونه کشف شد که نشانۀ اصابت شهاب آسمانی بود. مدارک قبلی از رسوبات به‌دست آمده بود و نشان می‌داد انقراض دایناسورها دقیقاً هم‌زمان با اصابت شهاب‌سنگ واقع نشده است. مدرک جدیدی به‌دست آمده است که نظریه‌های زمین‌شناسانی مثل والتر الوارز[۵۱] را اثبات می‌کند که حامی نظریۀ از‌بین‌رفتن دایناسورها بر اثر برخورد شهاب‌سنگ بودند. در ۱۹۹۷، دیرینه‌شناسان امریکایی استخوان جناغ[۵۲] دایناسوری را در جایگاه اصلی‌اش در اسکلت ولوسیراپتور[۵۳] پیدا کردند. این نخستین بار بود که استخوان جناغ در جایگاهش پیدا شده بود و دانشمندان به این نتیجه رسیدند که این امرنشان‌دهندۀ آن است که پرندگان از دایناسورها مشتق شده‌اند. سنگوارۀ دایناسور ناشناخته‌ای به تازگی در نیجر کشف شد (۱۹۹۸). این نمونه ماهی‌خوار سوسمارمانندی است که ساکومی‌موس[۵۴] نامیده شد. این جانور ۱۰۰میلیون سال پیش می‌زیسته، حدود یازده متر طول، آرواره‌ای یک متری، و چهار تُن وزن داشته است. گونۀ جدیدی از دایناسورهای گوشت‌خوار در سال ۲۰۰۰ در آرژانتین کشف شد. اسکلت‌های متعددی نیز در همان محل پیدا شده‌اند و بنابراین، استنباط می‌شود که این گونه به‌شکل اجتماعی زندگی می‌کرده و حدود یک متر طویل‌تری از تیرانوزوروس بوده است.
- ↑ reptiles
- ↑ crocodiles
- ↑ birds
- ↑ saurischia
- ↑ ornithischia
- ↑ theropods
- ↑ tyrannosaurus
- ↑ megalosaurus
- ↑ sauropodomorphs
- ↑ sauropods
- ↑ diplodocus
- ↑ brontosaurus
- ↑ ornithopods
- ↑ Jurassic
- ↑ Cretaceous
- ↑ iguanodon
- ↑ hadrosaurs
- ↑ duckbills
- ↑ stegosaurs
- ↑ inkylosaurs
- ↑ nodosaurus
- ↑ ceratopsians
- ↑ triceraptos
- ↑ archosaurus
- ↑ pterosaurs
- ↑ pterodoctyls
- ↑ crocodilians
- ↑ thecondonita
- ↑ brachinosaurus
- ↑ sauropod
- ↑ compsognathus
- ↑ stegosaurus
- ↑ stenonychosaurus
- ↑ Giganotosaurus Carolini
- ↑ Patagonia
- ↑ Richard Owen
- ↑ G A Mantell
- ↑ Sussex
- ↑ William Buckland
- ↑ Stonefield
- ↑ cetiosaurus oxoniensis
- ↑ Bletchingdon
- ↑ iguanodon bernissartensis
- ↑ Ockley
- ↑ Surrey
- ↑ Andean
- ↑ colonies
- ↑ Montana
- ↑ Tyranosaurus Rex
- ↑ sinosauropteryx
- ↑ Walter Alvarez
- ↑ wishbone
- ↑ velociraptor
- ↑ suchomimus