تیاتر کارگری
تئاتر کارگری
تئاتر کارگری در ایران، برخلاف کشورهای دیگری چون آلمان، گسترده و تأثیرگذار نبود، اما اندک تلاش کارگران و آنچه از این تلاش‌ها ثبت شده، نشان‌گر تأثیر آن‌ها در تحول و دگرگونی تئاتر در آغاز قرن ۱۳ خورشیدی است. تئاتر کارگری جهان، جنبشی بود در برابر تئاتر مجلل بورژوازی که بی‌هیچ امکانات ویژه‌ای با کارگران کارخانه‌ها و در فضاهایی موقتی، مانند تالار کارخانه‌ها یا خیابان و میدان شهر، اجرا می‌شد. اجراکنندگان این تئاتر، بیشتر کارگرانی بودند که در پی حقوق از دست‌رفتۀ خویش بودند. در ایران گسترش و ارتقای فرهنگ، مهم‌ترین علت ایجاد این تئاتر بود. ظاهراً مهم‌ترین گروه تئاتری کارگران در ایران از آنِ «اتحادیۀ کارگران مطابع» بود که همۀ اعضای گروهش را از میان کارگران چاپ‌خانه‌های تهران برمی‌گزید. کار این گروه از سال ۱۳۰۰ خورشیدی آغاز شد اما اجراهای ایشان مداوم نبود، بلکه گه‌گاه و در روزهای پایان هفته به اجرای نمایش می‌پرداختند. مکان اجرای این گروه، یا تالار گراند هتل بود و یا طبقۀ بالایی چاپخانۀ فاروس (از نخستین چاپ‌خانه‌های ایران که به چاپ مداوم نمایش‌نامه پرداخت) که هر دو در خیابان لاله‌زار و روبه‌روی هم بودند. البته پیش از این هم در فاروس، گروه «تئاتر ملی» به اجرای نمایش پرداخته بود اما در این زمان، تئاتر ملی از میان‌رفته بود. محمد دهگان (مترجم و بازیگر) و رضاقلی عبدالله‌زاده (کارگردان و بازیگر) از سران این گروه بودند. دهگان دو سال پیش از آغاز این گروه به ریاست اتحادیه انتخاب شده بود و رویکرد فرهنگی او به انتشار روزنامۀ «حقیقت» از سوی اتحادیه انجامید. او نمایش‌های آذربایجانی را به فارسی برمی‌گرداند و عبدالله‌زاده (که زمانی در عشق‌آباد بنیانگذار گروه تئاتر مسلمان بود و ظاهراً نخستین ایرانی است که تئاتر را به شکل علمی آموخته) به پرورش بازیگران و کارگردانی نمایش می‌پرداخت. ایجاد «جمعیت آکتورال بهروز» مهم‌ترین تلاش وی برای تربیت بازیگران در سال ۱۳۰۲ بود. مشهورترین نمایش این گروه، کاوۀ آهنگر بود که در سال‌های ۱۳۰۰ و ۱۳۰۱ با ۶۰ بازیگر ایرانی و قفقازی در تهران اجرا شد. دیگر اجراهای آن‌ها، اهریمن یا پری جادو و زن و شوهر بود. درگیری‌ها و اتفاقاتی که در خاطرات اعضای گروه آمده، نشان می‌دهد که ظاهراً مخالفان سیاسی این گروه بیش از موافقانش بوده است. ادامۀ تلاش تئاتری این گروه و ردپای آن‌ها در سال‌های اختناق سیاسی رضاخانی گم شده است، اما تجربۀ ایشان، نخستین امکانات و زمینه‌ها را برای شکل‌گیری گروه‌های حرفه‌ای تئاتر که مترجم، کارگران، مربی، بازیگر و سالن ویژه داشت، در ایران فراهم کرد. سال‌ها بعد، تالار گراند هتل، با اعمال تغییراتی، به «تئاتر دهگان» بدل شد.