ارگ
اُرْگ (organ)
ساز بادی باستانی، که صدای آن با فشردن کلاویه‌ای تولید می‌شود که دریچه‌ای را باز می‌کند تا هوای فشرده از داخل یک لوله یا دسته‌ای از لوله‌ها عبور کند؛ مجموع تعداد این لوله‌ها برحسب اندازۀ ساز فرق می‌کند. ارگ در ساخته‌های جدی موسیقی و موسیقی کلیسایی کاربرد دارد و برای اجراهای موسیقی سبک نیز نوعی ارگ ساخته‌اند. هر لوله فقط صدای یک نت را تولید می‌کند، اما لوله‌ها به‌صورت ایست‌هایی گروه‌بندی شده‌اند، یعنی دسته‌هایی از لوله‌های ردیف‌شده یا متوالی که به‌کمک یک دکمه به‌صدا درمی‌آیند. این ایست‌ها نیز به نوبۀ خود بخشی از یک ارگ فرعی را تشکیل می‌دهند، و این ارگ فرعی هم یکی از قسمت‌های تونالی است که کلّ ارگ را می‌سازند. این قسمت‌های جداگانه که مانوآل نام دارند، عبارت‌اند از ارگ‌های بزرگ، موج‌دار، کُر، تک‌صدایی، پژواک و پدال، که در اختیار دست‌ها و پاهای نوازنده قرار دارند. با چنین گروه‌بندی‌ها و تقسیم‌بندی‌هایی دست‌یابی به گستره‌های وسیعی از آوا و شدت صدا امکان‌پذیر می‌شود.
تاریخچه. ساز ارگ از نی‌های پان و هیدرولیک (ارگ آبی) شکل می‌گیرد، و نام آن در نوشته‌هایی متعلق به قرن ۳پ‌م آمده است. نخستین پیشرفت در ساختمان ارگ، تأمین هوای فشرده از دَم‌ها بود. ارگ در قرون ۸ و ۹م از بیزانس[۱] به فرانسه صادر، و از آن پس ساخت و تولید آن در اروپا آغاز شد. جایگزین‌کردن لغزانک‌های قدیمی با نظام کلاویه به قرون ۱۱ تا ۱۳م بازمی‌گردد؛ نخستین کلاویۀ کروماتیک به ۱۳۶۱م تعلق دارد. بعدها کلاویه‌ای پدالی، که با پاها نواخته می‌شد، برای کنترل لوله‌های بزرگ باس اضافه شد. تعداد لوله‌ها، که اندازه‌های‌شان از ۳۲ فوت تا کسری از یک اینچ را دربردارد، بی‌اندازه افزایش یافت و آن‌ها را به انواع و اقسام شکل‌های گوناگون و از مواد مختلف و با مکانیسم‌های صدادهی گوناگون ساختند؛ هریک از گستره‌های آوایی این لوله‌ها با ایست‌هایی کنترل می‌شود که آن‌ها را طبق خواست نوازنده می‌توانند به‌کار اندازند یا قطع کنند. تعداد مانوآل‌ها (کلاویه‌های دستی) به سه عدد و بیشتر افزایش یافته است، که درنتیجه تعداد بیشتری ایست را پیش از اجرا می‌توان کنترل کرد و تغییر داد. از اواخر قرن ۱۹ دَم‌ها، که قبلاً با دست دمیده می‌شدند، مکانیکی به‌کار افتادند و تمهیدهایی ابداع شد تا تمامی ایست‌ها در قالب ترکیب‌های مختلف قابل راه‌اندازی و به‌کارگیری باشند. پیش از آن نیز استفاده از جفت‌کن‌ها، گستردگی این‌گونه امکانات را موجب شده بود، که رژیسترهایی را که با دو مانوآل یا یک مانوآل و پدال‌ها تحت اختیار قرار می‌گرفتند، به صورت مکانیکی با هم یکی می‌کردند. پدال‌های موج‌دار تولیدکنندۀ کرِشندو (افزایش بلندی صدا) و دیمینوئِندو (کاهش بلندی صدا) بر قدرت بیانگری ارگ افزودند، اما توانایی دست‌ها و پاهای نوازنده برای تغییر قدرت یا کیفیت آوا از این فراتر نمی‌رود. در ۱۹۴۳، ارگ الکتریکی چرخ‌آوا را لارنس هَموند[۲] (۱۸۹۵ـ۱۹۷۳)، مهندس امریکایی، اختراع کرد. انواع دیگر ارگ الکتریکی در دهۀ ۱۹۶۰ پدید آمدند. ارگ‌های مجهز به دستگاه‌های الکتریکی که تاحدی به کنترل هوای فشرده نیز متکی‌اند،جای ارگ‌های الکتریکی را گرفتند. این سازها شامل بسیاری جلوه‌های ویژۀ صوتی و نیز نمایش رنگ‌های آوایی مختلف‌‌اند. در ارگ‌های الکترونیک، نت‌ها با نوسان‌سازهای الکترونیک تولید می‌شوند و می‌توان به دلخواه (با آمپلی‌فایر) به آن‌ها عمق و پژواک بخشید.