موسیقی یهودی
موسیقی یهودی (Jewish Music)
موسیقی مذهبی، مردمی و مردم‌پسند یهودیان. تجربۀ تاریخی مردم یهود، پیدایش یک سنت موسیقایی دیرپا و متمایز را موجب شده است. تا قرن اول میلادی، کانون حیات معنوی و موسیقایی یهودیان شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) و معبد[۱] آن بود. زائرانی که سالی سه بار محصول خود را به معبد می‌بردند، شاهد اجرای موسیقی‌ای مطابق با متن کتاب مقدس توسط طبقه‌ای موروثی از موسیقیدانان لاوی[۲] بودند. مراسم کوچکی هم که در کنیسه‌ها برگزار می‌شد، احتمالاً با موسیقی مردمی همراه بود که به سبکی شبیه موسیقی مردمان سرزمین‌های هم‌جوار در خاورمیانه اجرا می‌شد. آهنگساز سوئیسی - امریکایی، ارنست بلوخ[۳]، قطعه‌ای تک‌موومانی به نام شِلومو شِلومو[۴] (۱۹۱۶) برای تکنوازی ویولن‌سل و ارکستر برمبنای تِم‌های مذهبی ساخته که آنها را از کتاب مقدس و میراث یهود کشف کرده است. با سرکوب‌شدن شورش یهودیان علیه اشغال بیت‌المقدس (اورشلیم) توسط ارتش‌های رومی، و درپی آن ویرانی معبد دوم[۵] در ۷۰م، مردمان یهود در طول قرن‌های ۱ و ۲م در سراسر جهان آواره شدند. این آوارگی در کنار نبود مدارک تاریخی، مانع از یافتن هستۀ موسیقایی باستانی‌ای مشترک میان همۀ جوامع یهودی است. هر یک از این جوامع تا امروز هم به‌شدت تحت تأثیر موسیقی سرزمینی قرار دارند که در آن زندگی می‌کنند. ترانه‌های مردمی و نغمه‌های رقص محلی ساختۀ آهنگ‌سازان یهودی در سراسر جهان علاوه‌بر زبان‌های محلی از زبان‌های محاوره‌ای یهودیان مثل یدیش[۶] (در شمال و شرق اروپا) و لادینو[۷] (در جنوب اروپا و مدیترانه) نیز بهره می‌گیرند. این آثار شامل لالایی‌ها، ترانه‌های عاشقانه، ترانه‌های عروسی، ترانه‌های بازی و نیز نغمه‌های سازی برای عیدها و عروسی‌هایند. ملودی‌های یهودیان هر سرزمین به‌لحاظ ساختار، گام و ریتم، کوکِ ساز و رنگ صدا به‌شدت رنگ‌وبوی همان سرزمین را دارد. ولی قرائت تورات که در روزهای سبت[۸] و عیدها و نیز صبح‌های دوشنبه و پنج‌شنبه خوانده می‌شود، در تمام کنیسه‌ها یکسان است. با فاصله‌گرفتن زندگی یهودیان از معبد و منسوخ شدن زبان متن‌های مقدس در زندگی روزانه، نگاهبانان سنت بیشتر به حفظ معنا و قدرت این متن‌ها اهمیت داده‌اند. آنها یک نظام نت‌نویسی ابداع کرده‌اند که راهنمای خواننده در تقسیم‌بندی جمله‌ها و قسمت‌های گوناگون متن است. این نظام، که در حدود ۹۰۰م شکل نهایی خود را پیدا کرده و آنقدر مؤثر بوده که تا امروز هم دوام آورده است، ملودی و تکیه‌های دستوری را نیز نشان می‌دهد تا مفهوم و ضرباهنگ متن حتی برای کسانی که عبری[۹] نمی‌دانند هم روشن باشد. اجرای موسیقایی متن‌های مذهبی، گستره‌ای وسیع از دعاهای روزانۀ پیش از شست‌وشو و خوردن غذا تا قرائت هفتگی فرازی از پنج کتاب اول تورات (پِنتاتویش[۱۰]) در کنیسه را دربرمی‌گیرد. از قرون وسطا تا روزگار امروز، گروه‌های موسیقی یهودی که کِلزمِر[۱۱] نامیده می‌شوند، در مناسبت‌های اجتماعی گوناگون به اجرای موسیقی می‌پردازند. این گروه‌ها ترکیبی از سازهای زهی و بادی را در خود دارند و رقص‌های گوناگون مثل پولکا[۱۲]، مازورکا[۱۳] و کوادریل[۱۴] را اجرا می‌کنند و رهبری آنها معمولاً با یک تک‌خوان است.
در فرهنگ ایرانی نیز یهودیان علاوه بر حفظ موسیقی آیینی خود، چند موسیقیدان برجسته را در زمینۀ موسیقی سنتی ایرانی در دورۀ قاجار و پهلوی داشته‌اند که مهم‌ترین آنها موسی‌خان کاشی (تارنواز دورۀ ناصری)، مرتضی‌خان نی‌داوود (آهنگساز و تارنواز دورۀ پهلوی)، سلیمان روح‌افزا (تارنواز دورۀ پهلوی) و یونس دردشتی (خواننده) از موسیقیدانان درجه‌یک و صاحب‌سبک سدۀ پیش ایران بوده‌اند.