سپندارمذگان
سپندارمذگان (Sepandarmazgan)
(یا: اسپندارمذگان؛ اسفندگان) از جشنهای باستانی ایران در تقارن سپندارمذروز با ماه اسفند (روز 5 اسفندماه در گاهشماری یزدگردی و 29 بهمن در گاهشماری خورشیدی). تا سدههای اولیۀ اسلامی براساس گاهشماری یزدگری (که هر سال را مشتمل بر 12 ماه 30روزه محاسبه میکردهاند) در روز 5 اسفندماه برگزار میشده، اما بعدتر با جایگزینی گاهشمار خورشیدی، این روز با 29 بهمن مقارن شده است. زردشتیان در این روز به بیابانهای اطراف شهر میرفتند و در حرکتی جمعی هرچه حشرۀ موذی میدیدند، میکشتند (به این دلیل آن را جشن برزیگران نیز میگفتهاند)؛ چون سپندارمذ ایزد پاکی و نگهبان زمین و پاسبان خانه و زن خوب بود، در آن روز مردان به زنان هدیههای ناب و پربها میدادند و این رسم تا اواخر سدۀ 5ق در اصفهان و ری و نواحی غربی ایران مرسوم بوده، و آن را به دلیل اینکه زنان از شوهران خود طلب آمیزش میکردند به فارسی «مردگیران» میگفتهاند.
پیشینه و بنیان و دگرگونیها
در ارتباط با جشنهای اصلی ایران دو نکتۀ اساسی وجود دارد: 1. این جشنها همگی با گاهشماریهای ایرانی ارتباط داشته و براساس دگرگونی گاهشماریها زمان آنها بهصورت جزئی تغییریافته، یا براساس گاهشماریهای مختلف در زمانهای مختلف برگزار میشدهاند یا شمار روزهای آنها که بیشتر یکروزه بوده به چند روز افزایش یافته است؛ 2. اساس این جشنها برپایۀ باورهای دینی و ریشههای اساطیری آنها بوده است.
در گاهشماری زردشتیان هر روز از ماه را به نام یکی از ایزدان یا امشاسپندان میخواندند. روز اولِ هر ماه ویژۀ اهورامزدا بود و «هرمزدروز» نام داشت. روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم هم مخصوص آفریدگار بود. روزهای دوم تا هفتم به شش امشاسپند اختصاص داشت. روز نوزدهم را به یاد رفتگان، فروشی (شکل دیگری از واژۀ فروهر) مینامیدند و بر روزهای دیگر نام ایزدان آتش، آبها، خورشید، ماه، تیر (باران)، گوش (چهارپایان)، باد، آسمان، زمین و ستارگان را میگذاشتند. روزهای باقیمانده به ایزدان محبوب اختصاص داشت. مثلاً روز شانزدهم را به نام مهر/میترا و روز بیستم را به نام بهرام میخواندند. هرگاه نام روز با نام ماه برابر میشد، آن روز را جشن میگرفتند و آن جشن را به نام مشترکشان میخواندند. از جمله، بر این اساس در اسفندروز/ سپندارمذروز (روز پنجمِ) اسفند جشنی به نام اسفندگان میگرفتند. تا سدههای اولیۀ اسلامی براساس گاهشماری یزدگری (که هر سال را مشتمل بر 12 ماه 30روزه محاسبه میکردهاند) در روز 5 اسفندماه برگزار میشده، اما بعدتر با جایگزینی گاهشمار خورشیدی، این روز با 29 بهمن مقارن شده است.