بادگیر
بادْگیر
از عناصر کالبدی معماری ایرانی، برای تهویه و خنک‌کردن هوای درون بناها. کارکرد اصلی آن مبتنی است بر داخل‌کردن بادهای طبیعی مناسب و خوشایند به فضاهای داخلی ساختمان، ازطریق مواجهۀ حجم توخالی برج‌مانند با دریچه‌های گشاده به‌سمت این بادها، و انتقال باد از طریق بلندای درونی برج به‌داخل بنا؛ نیز مکش هوای گرم و کهنه از درون به بیرون. دریچه‌های روبه باد در بادگیر، وظیفۀ واردکردن بادهای مناسب را برعهده دارند، و دریچه‌های پشت به باد، به‌سبب خلأ نسبی در جلو دهانه، برای مکیدن هوای درون به بیرون به‌کار می‌آیند. درون بادگیر با تیغه‌های عمودی (پرّه) به چند قسمت تقسیم می‌شود، که عمل دمش و مکش هوا را تسهیل می‌کند. مقطع افقی یا قاعدۀ بادگیر به شکل مستطیل، مربع، و هشت‌ضلعی است؛ گاهی نیز شکل خرطومی دارد و مقطع افقی آن دایره است. رابطۀ شکل بادگیر با اقلیم استقرار آن به شرح زیر است: ۱ـ بادگیر با قاعدۀ مربع و هشت‌ضلعی برای مناطقی مناسب است که جهت وزش بادهای مطبوع متنوع باشد. ۲ـ بادگیر با قاعدۀ مستطیل برای مناطقی مناسب است که جهت وزش باد مطبوع در تابستان ثابت است و به‌همین سبب، جبهۀ بزرگ‌تر بادگیر را رو به آن می‌سازند. ۳ـ شرایط مناسب برای بادگیر خرطومی عبارت‌اند از کرانۀ دریا (همچون سواحل خلیج فارس) برای بهره‌وری از نسیم دریا؛ و مناطقی که باد مطبوع از یک‌سو می‌وزد و از سایر جهات باد مزاحم، گردباد، و طوفان می‌وزد. بیشترین کاربرد بادگیر در خانه‌ها بوده است، تا آسایش ساکنان خانه را در تابستان تأمین کند. در مناطق گرم و خشک، در زیر بادگیر، حوضی تعبیه می‌کردند تا با عبور باد از سطح آب، هم دمای آن کاهش یابد و هم مرطوب شود و نسیمی خنک و مرطوب را به ساکنان برساند. بادگیر خانه‌ها در قسمت تابستان‌نشین قرار داشته، و گاه هوای مطبوع بادگیر به‌وسیله مجراهایی به زیرزمین نیز منتقل می‌شده است. بادگیر در آب‌انبارها نیز بسیار اهمیت داشته، و موجب خنکی و تازگی آب در مخزن آب‌انبار می‌شده است. به‌همین سبب، تمامی آب‌انبارهای کامل، یک یا چند بادگیر داشته‌اند. بادگیر آب‌انبار را به گونه‌ای طرّاحی می‌کردند که ورود و خروج و جریان مستمر هوا را تأمین کند تا از گندیدن آب جلوگیری شود و دمای آن کاهش یابد. ازجمله بادگیرهای آب‌انبار عبارت‌اند از شش‌بادگیری یزد، و آب‌انبار بزرگ مصلّای نایین؛ در آب‌انبار مصلّای نایین، دو بادگیر با قاعدۀ مستطیل و یک بادگیر با قاعدۀ هشت‌ضلعی، ورود و خروج و برقراری جریان هوا را ممکن می‌سازند.