جغرافیا

جغرافیا
مطالعۀ علمی سطح زمین، توپوگرافی، آب‌وهوا، وضعیت طبیعی و چگونگی تأثیر این عوامل بر زندگی انسان. واژۀ جغرافیا مأخوذ از واژۀ یونانی geo به‌معنی زمین و graphein به معنی نگارش است که اولین‌بار اِراتُستِن، جغرافی‌دان یونانی، آن را به‌کار برد. جغرافیا یکی از کهن‌ترین موضوعات مطالعه و تحقیق بشر است و «مادر علوم» نام گرفته است. جغرافیای کلاسیک ارتباط تنگاتنگی با تاریخ دارد. در قدیم جغرافی‌دانان به تهیه نقشه، مساحی و اکتشاف اهمیت می‌دادند. توسعۀ جغرافیا نزد مسلمانان مدیون پیشرفت سریع اسلام است. تأکید اسلام بر علم‌آموزی، اشارات قرآن بر خلقت کائنات و شب و روز و حرکات خورشید و ماه و ستارگان و اقوام گذشته، سفر حج و فتوحات پی‌درپی مسلمانان مجموع عواملی است که باعث شکوفایی علم جغرافیا در جهان اسلام شد. قرون ۳ و ۴ق دوران طلایی جغرافیای اسلامی است، زیرا در این دوره آثار علمی ارزشمندی پدید آمد که سال‌ها مرجع دانشمندان جغرافیا بود. سفرنامه‌نویسی از دیگر عوامل مهم توسعه و تکوین علم جغرافیا بود. رونق علم جغرافیا در سرزمین‌های اسلامی بر دانش اروپاییان و غرب نیز تأثیر مستقیم گذاشت، تا جایی‌که شرق‌شناسان و نویسندگان غربی از آغاز پیدایش جغرافیای مدرن به اندیشه‌های جغرافیایی مسلمانان توجه داشتند و مطالعات گسترده‌ای در این زمینه انجام دادند. در جغرافیای جدید که در دورۀ رنسانس شکل گرفت، عمدتاً بر موضوعاتی چون محیط زیست طبیعی و اجتماعات انسانی تأکید شد. الکساندر فون هومبولت و کارل ریتر از بنیادگذاران جغرافیای جدید بودند. هم زمان با گسترش این علم در جهان بسیاری از مفاهیم سنّتی جغرافیا متروک شد و مفاهیم و تعاریف نو و نیز رشته‌های علمی جدید همچون جغرافیای طبیعی، جغرافیای انسانی، اقلیم‌شناسی، ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) و کارتوگرافی (نقشه‌نگاری) به‌وجود آمد. (نیز ← جغرافیای_زیستی؛ جغرافیای_گیاهی؛ جغرافیای_انتخابات). جغرافیای جدید و نقشه‌کشی در ایران با احداث دارالفنون آغاز شد، اما مرحلۀ آموزش واقعی جغرافیا در ایران با تأسیس دارالمعلمین مرکزی (۱۳۰۷ش) شکل گرفت و با تأسیس دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ش آموزش این علم در مراکز علمی دیگر شهرها گسترش یافت. در ۱۳۸۰ نخستین دانشکدۀ جغرافیا در دانشگاه تهران ایجاد شد. امروزه حدود ده تخصص در مقاطع و گرایش‌های گوناگون جغرافیا ازجمله برنامه‌ریزی شهری، برنامه‌ریزی روستایی، سنجش از دور، کارتوگرافی و اقلیم‌شناسی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تدریس می‌شود.

---