حزب توده ایران
حزب تودۀ ایران
مهم‌ترین و مشهورترین حزب کمونیستی ایران با تمایل و وابستگی به اتحاد جماهیر شوروی. این گروه پس از شهریور ۱۳۲۰ش با اتکا به زندانیان بازمانده از گروه دکتر تقی ارانی به ایجاد حزبی تازه اقدام کردند. این گروه که به ۵۳ نفر معروف شدند، در دهۀ ۱۳۲۰ و اوایل دهۀ ۱۳۳۰ عدۀ زیادی از تحصیل‌کردگان، کارگران و حتی افسران و درجه‌داران ارتش را گِرد خود آوردند. وابستگی بسیاری از رهبران آن به سازمان‌های اطلاعاتی شوروی، سبب شد تا در موضوعاتی چون نفت شمال و غائلۀ آذربایجان و اشغال آن توسط فرقۀ دموکرات، خلاف مصالح ملی و به نفع همسایۀ شمالی تصمیم بگیرند. همین امر موجب بدبینی بسیاری از روشنفکران، رجال ملی مذهبی و تودۀ مردم به حزب توده شد. حزب توده در آغاز مرام کمونیستی را تبلیغ نمی‌کرد و در زمان نهضت ملی نیز گسترش چشمگیری داشت، اما در آن زمان برخوردش با نیروهای ملی‌مذهبی سبب تضعیف شدید دولت مصدق و در نهایت سرنگونی آن شد. این حزب قبل و بعد از کودتا دست به ترورهایی زد و به‌سرعت غیرقانونی اعلام شد. برخی سران حزب به شوروی و کشورهای اروپای شرقی گریختند و بسیاری نیز دستگیر شدند. سازمان نظامی حزب نیز کشف و همۀ اعضای آن دستگیر و زندانی یا اعدام شدند. از آن پس حزب توده بیشتر از طریق تبلیغات برون‌مرزی و یا رادیو مسکو مطرح می‌شد. در میانۀ دهۀ ۱۳۵۰، گروهی از جوانان داخل کشور به رهبری مهدی پرتوی، تشکل و نشریه‌ای به نام نوید منتشر کردند و به حزب توده پیوستند. با پیروزی انقلاب اسلامی، کادر مرکزی حزب از اروپای شرقی به ایران بازگشت. رهبر سابق حزب، ایرج اسکندری، برکنار و نورالدین کیانوری جانشین وی شد. آن‌ها با اتکا به زندانیان آزادشده‌ای همچون عمویی و احسان طبری و استفاده از کمک‌های مالی و اطلاعاتی شوروی، به‌سرعت تجدید ساختار و نشریۀ مردم ارگانِ حزب را در سطح وسیع منتشر کردند. سیاست حزب در سال‌های پس از انقلاب، به‌ظاهر دفاع از خط امام خمینی (ره)، حمله به نیروهای لیبرال و امریکا و اروپا بود. سیاست دیگر آن‌ها نفوذ در ارگان‌ها و سازمان‌های حساس نظامی و کشوری و رد اطلاعات به روس‌ها بود. همچنین، اشخاص نفوذیِ حزب در چریک‌های فدایی خلق و دیگر سازمان‌های کمونیستی، زمینۀ فروپاشی یا پیوستن آن‌ها به حزب توده را فراهم می‌کرد. در اوایل دهۀ ۱۳۶۰، پس از کشف عناصر جاسوسی شوروی و مرتبط با حزب توده ازجمله ناخدا افضلی، فرماندۀ نیروی دریایی جمهوری اسلامی، مشخص شد که حزب توده سازمان مخفی نظامی جدیدی به نفع شوروی بنا نهاده است. لذا در ۱۲ بهمن ۱۳۶۱، کیانوری و کمی بعد اغلب اعضای اصلی، فرعی و هواداران فعال حزب دستگیر شدند و به حیات حزب خاتمه داده شد. سران اصلی حزب مدتی بعد در مصاحبه‌هایی به جاسوسی و جرایم دیگر اعتراف کردند.