صوره الارض
صورة‌الارض
عنوان دو کتاب جغرافیایی اسلامی دربارۀ دنیای شناخته‌شده در زمان تألیف این آثار: ۱. صورة‌الارض اثر ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (ح ۱۸۴ـ ح۲۳۲ق) ریاضی‌دان، منجم و جغرافیادان معروف. این کتاب شامل شرح و توصیف شهرهای بزرگ اسلامی و مشخصات جغرافیایی سرزمین‌هاست و بعضاً با نوشته‌های بطلمیوس مطابقت دارد، اما خوارزمی برخی اشتباهات بطلمیوس را ازجمله در مورد طول دریای مدیترانه تصحیح کرده است. منبع مؤلف احتمالاً نقشه‌هایی است که گروهی از اهل دانش برای مأمون ترسیم کرده بودند و خوارزمی خود در زمرۀ آنان بود. این کتاب با تصحیح و تحشیه در لایپزیگ (۱۹۲۶) و با مطالعات دقیق علمی در رم (۱۹۴۴) چاپ شده است. ۲. صورة‌الارض یا کتاب مسالک و الممالک تألیف ابوالقاسم محمد بن حوقل (وفات بعد از ۳۶۲ق). این کتاب عمدتاً شامل جغرافیای کشورهای اسلامی و نقشه‌های مربوط به بلاد اسلام و شرح و توصیف اقتصاد آن‌هاست. ابن حوقل شخصاً بسیاری از سرزمین‌های اسلامی را دیده و با اصطخری ملاقات کرده است. اساس صورة‌الارض ابن حوقل بر متن اصطخری استوار اما از آن دقیق‌تر و کامل‌تر است. ابتکار ابن حوقل در جغرافی‌نویسی هویت و استقلا‌ل‌بخشیدن به نقشه است، که تا قبل از او تابعی از متن بود. در این اثر توصیف کشورها و اقوام در ثغور، ازجمله ترک‌ها، خزرها و شهرهای جنوب ایتالیا نیز آمده و به غرب (مغرب، اندلس، مصر و سیسیل) و شمال شرقی (خاصه خراسان و ماوراء‌النهر) توجه فراوان معطوف شده است. اطلاعات مندرج در این کتاب برای تاریخ‌نویسان هم قابل استفاده است. صورة‌الارض دوبار در لیدن (۱۸۷۳ و ۱۹۳۸) و بازنگری‌شدۀ آن در پاریس و بیروت (۱۹۶۴) چاپ شده است.