فانوس خیال
فانوس خیال
وسیلۀ سرگرمی و هنری قدیمی. کاربرد این وسیله از دو قرن پیش از‌میان رفته و اصطلاح‌های مربوط به آن نیز فراموش شده است؛ وسیله‌ای که در فاصلۀ شمع یا چراغ و پردۀ فانوس آن، اشکالی رنگین قرار می‌گرفت تا سایۀ آن بر‌اثر نور شمع یا چراغ بر پردۀ فانوس نمودار شود و به‌سبب تعبیۀ چند اسباب دیگر شکل‌ها به گردش درمی‌آمدند و سایۀ آن‌ها بر روی فانوس دیده می‌شد. چنین وسیله‌ای از قرن ۶ق، و احتمالاً سال‌ها پیش از آن، تا ۲۰۰ سال قبل، در ایران شناخته و معروف بوده و شاعران و فرهنگ‌نویسان در شعرها و فرهنگ‌های خود بارها بدان اشاره کرده‌اند. کهن‌ترین اشاره‌ای که در اشعار و نوشته‌های فارسی تاکنون دیده شده رباعی منسوب به خیام است که وجود و استفاده از این وسیلۀ سرگرمی را در قرن ۶ق در ایران مدلل می‌دارد: این چرخ فلک که ما در او حیرانیم/ فانوس خیال از او مثالی دانیم. خورشید چراغ دان و عالم فانوس/ ما چون صوریم کاندرو گردانیم.
از قرون ۱۱ و ۱۲ق به‌بعد در شعرها و نوشته‌های فارسی، اشاره به «فانوس خیال» تقریباً رو‌به تزاید گذاشت و فرهنگ‌نویسان آن را در فرهنگ‌های خود وارد کرده، ضمن توضیح و تشریح آن، نمونه‌هایی از شعرهای شاعران را نیز دربارۀ این وسیلۀ نمایش به گواه آوردند و از این شعرها و نوشته‌ها است که ساختار و عمل «فانوس خیال» معلوم می‌شود؛ مثلاً در فرهنگ برهان قاطع (تألیف ۱۰۶۲ ق) «فانوس خیال» چنین تعریف شده است: «فانوسی باشد که در آن صورت‌ها کشند و آن صورت‌ها به هوای آتش چراغ به گردش درآید.» و در فرهنگ رشیدی (تألیف ۱۰۶۴ق) نوشته شده است: «فانوسی است که در او صورت‌ها کشند و آن صورت‌ها به زور دود فتیله بگردد.»؛ اما دقیق‌ترین توصیف از «فانوس خیال»، در فرهنگ غیاث اللغات (تألیف ۱۲۴۲ق) آمده که می‌نویسد: «فانوس خیال و فانوس خیالی، فانوسی باشد که اندرون آن گرد شمع یا گرد چراغ بر چیزی حلقه‌ای، تصاویر از کاغذ تراشیده وصل کنند و آن چیز را به گردش آرند، عکس تصاویر از بیرون فانوس با یک گونه لطف می‌نماید». آنچه از مجموع مطالب فرهنگ‌ها و مفهوم شعرها به‌دست می‌آید این است که این وسیلۀ سرگرمی یا چراغ نمایش، «فانوس خیال، فانوس خیالی و فانوس سرگردان» نام داشته و سایه‌ها بر روی پردۀ بیرونی آن، به وسیلۀ نور شمع یا چراغ منعکس می‌شده است و در دور جدار استوانه یا حلقه داخلی، اشکال سبک وزن مختلفی همچون صورت‌های زیبا، رقاصان در‌حال رقص، صورت پروانه و غیره نقاشی یا بریده و نصب می‌شده، و این استوانه بر‌اثر جریان هوا به دور منشأ نور می‌گردیده و سایۀ صورت‌های رنگین از بیرون فانوس (خارج جدار دوم) مانند پر طاووس، رنگارنگ، دیده می‌شده و اشکالی خیال‌انگیز را به‌وجود می‌آورده است.