قراباغ
قَراباغ
(یا: ناگورنو قراباغ؛ قراباغ کوهستانی) ناحیه‌ای خودمختار در جنوب غربی جمهوری آذربایجان، با ۴۴۰۰ کیلومتر مربع مساحت و ۲۰۰هزار نفر جمعیت (۱۹۹۶). ۷۷ درصد از جمعیت آن ارمنی و ۲۳ درصد ترک‌های آذری‌اند. این ناحیه سرزمینی کوهستانی، جنگلی، سرسبز، و حاصل‌خیز بر دامنه‌های شمالی رشته‌کوه قراباغ است که خود، انتهای جنوب شرقی کوه‌های قفقاز کوچک‌تر به‌شمار می‌رود و مناطق شاهومیان، مارتاکرت، عسکران، مارتونی، و شوشی را دربر می‌گیرد. مرکز این ناحیۀ خودمختار شهر استپاناکرت (خان کندی) و شهر عمده آن شوشی است. میوه، شراب، توتون، پنبه، و ابریشم از محصولات آن است. پرورش گاو و گوسفند در این ناحیه معمول است و اسب قراباغی شهرت دارد. قراباغ تا قرن ۱م، بخشی از کشور آلبانیا بود و آرتساخ نامیده می‌شد. پس از آن به‌دست ارامنه افتاد و از مراکز تجمع آنان شد. در قرون ۶ـ۷ق، هزاران چادرنشین ترک، تاتار، و مغول در این محل استقرار یافتند و پس از آن نام آرتساخ به قراباغ تغییر یافت. این ناحیه در دوران صفویه به ایران تعلق گرفت و قاجارهای گنجه و قراباغ از اعضای اصلی اتحادیه قبیله‌ای قزلباشان بودند و پس از استیلای دولت صفوی بر قراباغ گروه‌های بزرگی از چادرنشینان ترک اتوزایکی و ایگرمی‌درت به صفویان پیوستند. در همان روزگار خمسۀ قراباغ تشکیل شد که عنوان پنج حکومت کوچک ارمنی یا ملکان ارمنی قراباغ بود. حکومت این ناحیه تا انقراض صفویه تابع بیگلربیگی‌گری گنجه بود و پس از قتل نادرشاه در اختیار خوانین طایفه جوانشیر قرار گرفت. این حکومت تا ۱۲۳۸ق/۱۸۲۲م برقرار بود. پناه‌خان سوم شهر پناه‌آباد (شوشی) را بنا نهاد و سکۀ پناه‌آبادی (پنابادی) را ضرب کرد و ابراهیم خلیل‌خان سوم با مقاومت در برابر آقامحمدخان قاجار مانع از دستیابی او به قراباغ شد. حکومت موروثی قراباغ در زمان خود قدرتمندترین سازمان دولتی در تمام آذربایجان به‌شمار می‌آمد و سازمان اداری گسترده و مؤثری داشت. آثار بسیاری از این دوره برجا مانده که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از شهر شوشی، مسجد جامع شهر شوشی، دیوار بزرگ قلعۀ شوشی، قلعه‌های بیات، ترناوت، و عسکران، ساختمان‌های درۀ خزینه و خان باغی، و باغ آغدام. قراباغ در ۱۸۱۳ بر طبق عهدنامۀ گلستان به روسیه واگذار شد و در ۱۸۲۲ به صورت یکی از استان‌های روسیه درآمد. در پی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، درگیری میان ارمنیان مسیحی و آذریان مسلمان شدت گرفت که با مداخله دولت جدیدالتأسیس شوروی پایان یافت. در ۱۹۲۳ به منظور جلوگیری از تکرار مجادلات ناحیۀ خودمختار قراباغ تشکیل گردید که وابسته به جمهوری آذربایجان بود.