مخمل بافی
مخمل‌بافی
از زیباترین دست‌باف‌های ایران با شهرتی جهانی. این پارچه را به‌سبب داشتن پرز (خَمل) مخمل و بافنده‌اش را «مخملباف» گویند. پارچۀ مخمل، ابریشمی، پرتلألؤ، و درخشان است و بیشتر برای تن‌پوش، پردۀ منزل و امور تزیینی از آن استفاده می‌شود. دربارۀ پیشینۀ این نوع پارچه گلاگ و هیراموگلاگ، مؤلفان کتاب سیری در صنایع دستی ایران، به سخن لاتور استناد می‌کنند، که معتقد است مخمل از اروپا برخاسته است و ایتالیایی‌ها پیش از قرن ۱۲م آن را پدید آورده بودند؛ فیلیس اکرمان نیز طرفدار همین نظر است. ولی پروفسور هانس ای وولف معتقد است: «.... در قرن ۱۱م فرمانروایان سیسیل صنعت مخمل‌بافی در پالرمو را بنیاد نهادند که پارچه آن با نام ایرانی طراز خوانده می‌شد. پس از ۱۰۰ سال این صنعت به ایتالیا راه یافت و در قرن ۱۶ به آلمان، هلند و فرانسه و از آن‌جا توسط مهاجران و پناهندگان سیاسی فرانسوی در قرن‌های ۱۷ و ۱۸ به انگلیس رفت». اوج رونق مخمل‌بافی در دورۀ صفویه بوده، و مؤلف کتاب صنایع ایران بعد از اسلام، مخمل را بهترین منسوج ایرانیان می‌داند که در اواخر قرن ۱۰ و اوایل قرن ۱۱ق در کاشان تولید می‌شد. برخی از مخمل‌های معروف ایران متعلق به دورۀ صفوی، عبارتاند از قطعه‌ای با طرحی از شکارگاه در موزۀ هنرهای زیبای بوستون، قطعه‌ای با نگاره‌ای از مرد قوش‌باز در موزۀ منسوجات واشینگتن و قطعۀ دیگری با طرح سمباده در موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن، که مُغیث، نام بافنده آن، بر روی پارچه آمده است؛ و قطعه‌ای با نام شفیع با طرح دو زن در موزۀ اونتاریو تورونتو، و دیگری که جُبّۀ آستین بلندی است در زرّادخانه شاهی استکهلم و نیز قطعه‌ای با طرح لیلی و مجنون و کتیبه «عمل غیاث» در موزۀ منسوجات واشینگتن. در‌حال حاضر در موزۀ دوران اسلامی در تهران و موزۀ آستان قدس رضوی، در مشهد، و موزۀ ملی کاشان، نمونه‌هایی از زری و مخمل ایران را به‌نمایش گذاشته‌اند. مخمل‌بافی، مانند زری‌بافی، فرآیند ویژه و تقریباً مشابهی دارد: تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه بافندگی و روش بافت که از مهم‌ترین آن‌هاست و شرح آن در زری‌بافی آمده است. تفاوت‌های این دو محصول نیز به‌قرار زیر است: الف ـ مخمل پارچه‌ای است دارای خواب (پرز) در حالی که زری پرز ندارد امّا گلابتون دارد. در برخی موارد استثنایی ممکن است مخمل گلابتون داشته باشد و آن موقعی است که پود مخمل از گلابتون بافته شود؛ به چنین مخملی مخمل زری می‌گویند. ب ـ مواد اولیه تار و پود زری هر دو ابریشمی است درحالی‌که پود مخمل ممکن است ابریشمی یا نخی باشد. پ ـ پارچۀ زری اغلب منقوش و طرحی خاص دارد، درحالی‌که پارچۀ مخمل معمولاً ساده و گاهی راه‌راه، و در برخی مواقع دارای نقش برجسته است؛ در این نوع مخمل، نقش‌های تزیینی در تار خواب آن داده می‌شود و زمینۀ آن پارچۀ ساده است. ضمناً در مواردی مخمل را موج‌دار می‌کنند، اما در زری این کار را نمی‌کنند. ت ـ تنوع رنگ در زری بیشتر از مخمل است. ث ـ در بافت مخمل از دستگاه ژاکارد (نوعی رایانه ابتدایی) استفاده نمی‌شود در حالی‌که در زری‌بافی از ارکان اصلی است. در مخملِ گل‌برجسته از دستگاه نقش‌انداز استفاده می‌شود. در گذشته، کاشان، یزد، تبریز، اصفهان، مشهد، و هرات کانون‌های اصلی مخمل‌بافی بوده است، ولی اکنون بافت این نوع پارچۀ نفیس و دست‌باف از رونق افتاده و به‌جای آن مخملِ ماشینی تولید می‌شود. در‌حال حاضر سازمان میراث فرهنگی چند دستگاه مخمل‌بافی در تهران و کاشان راه‌اندازی کرده است. برخی از مخملبافان مشهور از دورۀ صفویه تاکنون عبارتاند از غیاث، عبدالله بن محمد، معزالدین، ابن غیاث، عیسی عباسی، شفیع و مُغیث. برخی از مخملبافان به نامِ دوران معاصر نیز عبارتاند از سید خلیل یاالله و محمود محمودی.