واصل بن عطا

واصِلِ بن عَطا (مدینه ۸۰ ـ بصره ۱۳۱ق)
متکلم و مؤسس فرقۀ معتزله. پس از فراگیری مقدمات علوم به بصره رفت و در حلقۀ درس حسن بصری شرکت کرد. واصل با حسن بصری، بر سر سرنوشت مرتکب گناهان کبیره و تعیین حدود کفر و ایمان اختلاف‌نظر یافت و از مجلس درس او کناره (اعتزال) گرفت و با یاری یکی دیگر از شاگردان حسن بصری به نام عمرو بن عبید که به او پیوست مکتب کلامی جدیدی به نام معتزله یا «اهل عدل و توحید» پدید آوردند. در فارسی آنان را «عدلی‌مذهب» نیز می‌گفته‌اند. این آغاز معتزلۀ شاخۀ بصره بود. واصل بر آن بود که صاحب گناه کبیره نه کافر و نه مؤمن است، بلکه در میان این دوست، یعنی فی منزلة بین‌المنزلتین. اما معتقد بود که صاحب گناه کبیره فاسق است و در آخرت به عذابي سبک‌تر از کافر معذّب خواهد شد. وی الثغ بود (یعنی به جای را، غین تلفظ می‌کرد) و از غایت فصاحتی که داشت واژه‌هایی را که در آن حرف راء بود غالباً ادا نمی‌کرد و مترادف آن‌ها را به‌کار می‌برد. زید بن علی، معروف به زید شهید و ضرار بن عمر و کوفی از شاگردان واصل بودند. از آثارش: اصناف‌المرجئه؛ المنزلة بین‌المنزلتین؛ معانی‌القرآن؛ طبقات اهل‌العلم و الجهل؛ السبیل الی معرفة‌الحق.