ژاپنی، ادبیات

ژاپنی، ادبیات (Japanese literature)

ادبيات ژاپنی

نثر، شعر، و نمایش ژاپن. ویژگی ادبیات کلاسیک آن درآمیختگی نثر و شعر است، که قالب‌های شعر با تعداد هجاها تعیین می‌شد. داستان گنجی (ح ۱۰۰۵م)، اثر موراساکی شیکیبو، را نخستین رمان جهان نامیده‌اند. یوکیو میشیما و جونیشیرو تانیزاکی ازجمله رمان‌نویس‌های معاصرند.

دورۀ درباری. شعر شفاهی و شیوه‌های اجرای مناسک از زمان‌های قدیم‌تر برجا مانده بود، امّا نخستین آثار مکتوب حفظ شده عبارت‌اند از دو وقایع‌نامه از اسطوره و تاریخ: کوجیکی (ثبت وقایع قدیم) اواخر قرن ۷م و نیهون شوکی (۷۲۰م) که در هر دو آن‌ها شعرهایی نیز آمده است. مانیوشو (مجموعۀ هزاران برگ) نخستین گلچین شعر تأثیرگذار بنا به سفارش دربار امپراتوری بود. قالب اصلی ارائه شده در این شعرها تانکا است که پاره شعری پنج‌ سطری متشکل از ۵، ۷، ۵، ۷، ۷ هجاست. کاکینوموتو هیتومارو ( ـ۷۰۸/۷۱۵م) از شاعران مهم است. در قرن‌های ۸ و ۹م آوانگاری الفبای چینی جای خود را به هجانگاری بومی در نخستین اثر ادبی مکتوب داد. در اواخر قرن ۱۰م و اوایل قرن ۱۱م، موراساکی و نیز چند بانوی دیگر وابسته به دربار نیز آثار مهمی خلق کردند که از آن جمله است: قصۀ روان‌شناختی، دفتر خاطرات، و کتاب بالینی، اثر سی شوناگون، مجموعه‌ای از اندیشه‌ها که تأثیرش تا امروز هم باقی مانده است.

دورۀ گسستگی جنگی. سایگیو (۱۱۱۸ـ۱۱۹۰م) و فوجی‌وارا تیکا (۱۱۶۲ـ۱۲۴۱م) دو تن از بزرگ‌ترین شاعران ژاپن به‌شمار می‌روند. در قرن ۱۴م نمایش نو از دل رقص‌های مذهبی آیینی، با آمیزه‌ای از تک‌گویی و دیالوگ پاگرفت. زئامی در اوایل قرن ۱۵م نمایش‌نامه‌های کلاسیک بسیار و نیز کتاب راهنما و نظریه‌هایی دربارۀ نمایش نو نوشت. یادداشت‌هایی در تنبلی (۱۳۳۰ـ۱۳۳۱م)، اثر کنکو (ح ۱۲۸۳ـ۱۳۵۲م)، نوشتۀ منثور کوتاهی است که امروز نیز آن را می‌خوانند. حماسۀ هایکه مونوگاتاری (داستان‌ هایکه) در قرن ۱۴م نوشته شد. سوگی (۱۴۲۱م ـ۱۵۰۲) نمایندۀ اصلی رنگا، شعر زنجیره‌ای بر پایۀ الگوی تانکا و پیرو قواعد پیچیده، بود و اغلب دو یا سه شاعر باهم آن را می‌ساختند. این شعر که ابتدا وسیلۀ سرگرمی بود، از قرن ۱۲م تبدیل به قالبی هنری شد. هایکو ریشه در رنگا دارد.

دورۀ توکوگاوا. در قرن ۱۷ محققانی ظهور کردند که روی زبان چینی مطالعه می‌کردند، ازجمله آرائی هاکوسکی (۱۶۵۷ـ۱۷۲۵) که در دورۀ شوگونی مشاور بود و یک خود زندگی‌نامه نوشت. قالب‌های ادبی که در دورۀ توکوگاوا شکل گرفتند عبارت‌اند از کابوکی، نمایش‌ محبوب اِدو در ژاپن، که نمایندۀ مهم آن شیکاماتسو مونزائه‌مون (۱۶۵۳ـ۱۷۲۴) بود (بیشتر برای تئاتر عروسکی با نام بونراکو می‌نوشت)؛ هایکو (قطعه شعر سه‌سطری با ۵، ۷، و ۵ هجا) که مشهورترین استاد آن باشو بود؛ و رمان مدرن که ایهارا سایکاکو (۱۶۴۲ـ۱۶۹۳) آن را معرفی کرد و موضوع اصلی آن مسائل جنسی و پول، و فضایش طبقۀ متوسط شهری بود. اوئه‌دا آکیناری (۱۷۳۴ـ۱۸۰۹) داستان‌هایش را همچون قصه‌های مهتاب و باران (۱۷۶۸) با اقتباس از کلاسیک‌های چینی می‌نوشت. موتوری نوریناگا (۱۷۳۰ـ۱۸۰۱)، شاعر و محقق، ازجمله کسانی بود که علیه نفوذ چینی‌ها واکنش نشان داد.

دورۀ مدرن. اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، زبان گفتاری مُدرن جانشین سبک مهجور توکوگاوا به‌منزلۀ وسیله‌ای ادبی شد؛ نفوذ ادبیات غرب و روسیه از طریق ترجمه‌های انگلیسی نویسندگانی مانند تسوبوچی شویو (۱۸۵۹ـ۱۹۳۵)، نویسندۀ رئالیست، را پدید آورد که مؤلف پژوهش مهمی دربارۀ رمان (۱۸۸۵ـ۱۸۸۶) بود؛ پس از او رمان‌نویس‌های ناتورالیست و «ایدئالیستی» با گرایش‌های رمانتیک وارد عرصه شدند و برای بیان احوال خود گونه‌ای ادبی موسوم به «رمان‌های آی» را رواج دادند که همچنان محبوبیت دارد؛ اوسامو دازایی ازجمله نویسندگان آن بود. ناتسومه سوسه‌کی، ناگائی کافو (۱۸۷۹ـ۱۹۵۹)، و تانیزاکی علیه مکتب خود زندگی‌نامه‌نویسی واکنش نشان دادند. شیمازاکی توسون (۱۸۷۲ـ۱۹۴۳) شیوه‌های شاعرانۀ غربی ازجمله سمبولیسم را معرفی کرد، اما قالب‌های سنتی هایکو و تانکا هنوز هم کاربرد بسیار دارند. نمایش سبک غربی با الهام از آثار اسکاندیناویایی‌ها مانند هنریک ایبسن و اوگوست استریندبرگ، با شروع قرن توسعه یافته است و در دهۀ ۱۹۶۰ نمایش‌نامه‌نویسان پیشگامی چون شوجی تِرایاما (۱۹۳۵ـ۱۹۸۳) رشد کرد، اما تئاتر ژاپن عموماً بر اجرای نمایش استوار است تا نمایش‌نامه. پس از جنگ جهانی دوم، تجربۀ آشفتگی فرهنگی و مسائل مربوط به هویّت توجه نسل تازه‌ای از نویسندگان اغلب چپ‌گرا مانند کوبو آبه را جلب کرد که از شیوه‌های روایی و نمایشی مدرنیسم غربی استفاده می‌کردند. دو نویسندۀ ژاپنی برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات شده‌اند: یاسوناری کاواباتا (۱۹۶۸) و کنزابورو اوئه (۱۹۴۴). نویسندگان محبوب دهۀ ۱۹۹۰ عبارت‌اند از هاروکی موراکامی (۱۹۴۹ـ )، مؤلف سرگذشت‌های سوررئالیستی مانند ماجرای تعقیب گوسفند (۱۹۸۹) و بانانا یوشیموتو (۱۹۶۴ـ ) که آشپزخانه (۱۹۹۱) از رمان‌های کوتاه و پراحساس اوست.