کتاب شناسی
کتابشناسی (bibliography)
معادل واژۀ اروپایی بیبلیوگرافی و آن علم و فن گردآوری و تنظیم اطلاعات ظاهری و محتوایی آثار چاپی و غیر چاپی و نسخه‌های خطی است و همچنین به حاصل و فرآورده این فرآیند که به‌صورت فهرست و سیاهه‌ای منظم منتشر می‌شود نیز کتابشناسی یا کتاب‌نامه یا کتاب‌نگاشت اطلاق می‌گردد. کتابشناسی جزو منابع مرجع است و چون پاسخ مراجعه‌کننده را به‌طور مستقیم نمی‌دهد، بلکه او را به اصل آثار راهنمایی می‌کند، به منابع مرجع غیر مستقیم یا ردیف دوم شهرت دارد. در گذشته، کتابشناسی را مترادف با فهرست می‌دانستند، امّا امروزه فهرست به سیاهه‌ای از نام و مشخصات مواد کتابی یا غیر کتابی مجموعۀ یک یا چند کتابخانه گفته می‌شود، در حالی که کتابشناسی مجموعۀ کتابخانۀ خاصی را مدّ نظر ندارد. در غرب نخستین کتابشناسی را جالینوس، پزشک یونانی، در قرن ۲م، با عنوان کتاب‌های 'من تهیه کرد که فهرستی بود از آثار او در ۲ جلد. در ۷۳۱م بید روحانی انگلیسی کتاب تاریخ کلیسایی مردم انگلیس را منتشر کرد و در آخر آن شرح حالی از خود همراه با صورتی از آثارش را درج کرد. با اختراع صنعت چاپ و رونق نشر و افزایش تعداد کتاب‌ها، آن هم در شمارگان زیاد، نیاز به کتابشناسی بیش از پیش احساس شد. یوهانس ترتیایم در ۱۴۹۴م، کتاب نویسندگان کلیسایی را تألیف کرد که حاوی آثار ۱۰۰۰ نویسندۀ کلیسایی بود. پس از او کنراد گسنر، طبیعی‌دان سوئیسی، در ۱۵۴۵، کتابشناسی جهانی را انتشار داد که فهرست ۱۵هزار کتاب لاتین، عبری و یونانی بود که به ترتیب نام نویسندگان الفبایی شده بود. در ۱۵۴۸ جان بیل، کتابشناسی آثار نویسندگان انگلیسی را منتشر کرد که می‌توان آن را نخستین کتاب‌شناس ملی به‌حساب آورد. تهیه و تدوین فهرست کتاب‌های کتابخانه‌ها سابقه‌ای کهن در جهان اسلام دارد. ازجمله می‌توان از فهرست کتابخانۀ نوح سامانی نام برد یا از فهرست کتابخانۀ قرطبه در عهد امویان که به گفته ابن خلدون نام دیوان‌های شاعران در این کتابخانه بالغ بر ۸۸۰ صحیفه بود. در ۳۷۷ق، الندیم کتابشناسی الفهرست را تدوین کرد که از قدیمی‌ترین کتاب‌شناسی‌های اسلامی است. در قرن ۱۱ق، حاجی خلیفه مشهور به کاتب چلبی کتاب کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون را تألیف کرد که کتابشناسی آثار اهل سنت تا آن زمان بود. بر این کتاب اسماعیل پاشای بغدادی ذیلی تألیف کرده است. اهل تشیع نیز کتاب‌شناسی‌های متعددی تألیف و تدوین کرده‌اند، از آن جمله است فهرست شیخ طوسی، مرآت‌الکتب ثقةالاسلام تبریزی، و کشف‌الحجب و الاستار کنتوری. اما مشهورترین و مهم‌ترین کتابشناسی شیعه الذریعه الی تصانیف‌الشیعه تألیف شیخ آقابزرگ طهرانی است. کتاب‌شناسی‌های اسلامی جملگی بر اساس عنوان کتاب‌ها و به‌صورت الفبایی تنظیم شده است و با کتاب‌شناسی‌های غربی تفاوت دارد که براساس نام مؤلفان مرتب و منظم می‌شود. آخرین کتابشناسی مهمی که در ایران با رعایت سنت اسلامی تدوین شده فهرست کتاب‌های چاپی فارسی تألیف خان بابا مشار است. در نیمۀ دوم قرن ۲۰، به‌دلیل ورود کتابداری نوین به ایران، کتاب‌شناسی‌ها نیز براساس نام پدیدآورندگان منظم شده است. با پیشرفت دانش و فنآوری و به‌کارگیری رسانه‌های جدید نوشتاری، دیداری، شنیداری و رونق کتابخانه‌ها، کتابشناسی نیز الزاماً به کتاب محدود نمی‌شود و می‌تواند صورت و سیاهه‌ای از مشخصات کتاب، مقاله، منابع دیداری ـ شنیداری، نقشه و جز آن باشد. کتابشناسی براساس کاربرد، هدف، موارد استفاده، و گستره انواع مختلفی دارد که از آن جمله است: کتابشناسی عمومی، کتابشناسی موضوعی، کتابشناسی تجاری، کتابشناسی ملی، کتابشناسی جهانی، کتابشناسی جاری، یا کتابشناسی گذشته نگر. امروزه کتابشناسی فقط به‌صورت نسخه چاپی نیست و می‌تواند به‌صورت مجازی (رایانه‌ای یا اینترنتی) نیز در اختیار مراجعه‌کنندگان قرار گیرد.