اطلس (جغرافیا)
اَطلس (جغرافیا)(atlas)
مجموعه‌ای از نقشه‌های جغرافیایی ـ یا غیرجغرافیایی ـ همراه با پاره‌ای اطلاعات و نمایه‌های لازم که در یک یا چند مجلد با هم صحافی شده‌اند. نام اطلس از یکی از تیتان‌ها گرفته شده که پس از شکست محکوم شد کرۀ زمین را بر دوش بگیرد. ظاهراً نخستین اطلس را بطلمیوس اسکندرانی (۹۰ـ۱۶۷م) تهیه کرده است. در چین هم پی شیو[۱] (۲۲۳ـ۲۷۱م) مجموعۀ «نقشه‌های مناطق خراج‌گذار یو» را تهیه کرد. در قرون وسطا اطلس‌های متعددی در جهان اسلام با نام‌های مسالک و ممالک، یا صورةالارض تهیه می‌شد. پیش‌گامان صنعت نقشه‌برداری در جهان اسلام بیشتر ایرانیان بودند. با آغاز دوران استعمار، اطلس‌ها و نقشه‌های قدیمی چندان کارآمد نبودند. پرتغالی‌ها در نقشه‌نگاری دریایی و تهیۀ اطلس‌ها پیشرو بودند. در قرن ۱۶م، اطلس میلر، اطلس لوپو هومم، و راهنمای ساحلی پرتغالی‌ها به‌صورت دست‌نگار در پرتغال تهیه شد. انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها، اسپانیایی‌ها و هلندی‌ها نیز در همین قرن اطلس‌های متعددی تهیه کردند؛ از آن جمله حدود ۳۰ اطلس در اسپانیا که خوان مارتینِس تهیه کرد، اطلس‌های مکتب دیپ در فرانسه، ویراستۀ اطلس بطلمیوس همراه با نقشه‌های جدید از آنتونیو لافرری[۲] در ایتالیا، اطلس جهان‌نمای آبراهام اورتلیوس[۳] بلژیکی، و همچنین اطلس جهان از فرانس هوگنبرگ[۴]. بسیاری از این اطلس‌ها به دیگر زبان‌های اروپایی ترجمه شدند. از نقشه‌نگاران بنام این دوره، گرادیوس مرکاتور[۵] است که در ۱۵۷۸م/۹۸۶ق نقشه‌های بطلمیوس را چاپ کرد. جلد آخر اطلس او، شامل اروپای غربی و جنوبی به همت پسرش، یک‌سال پس از مرگش، در ۱۵۹۵ منتشر شد. واژۀ «اطلس» برای نخستین بار در عنوان این مجموعه به‌کار برده شد. با پیشرفت دریانوردی و علم جغرافی تهیۀ اطلس‌های جدید نیز متداول‌تر شد. در ایران، قدیم‌ترین اطلس چاپی کتاب جغرافیای جهان‌نما و اطلس جدید است که در عهد صدارت امیرکبیر تهیه و تدوین و در ۱۲۶۸ق در عثمانی چاپ شد. در ۱۳۰۲ق اطلس تازۀ جغرافی مشتمل بر ۴۸ ورق نقشه از عبدالغفار نجم‌الدوله به چاپ رسید و در ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ق اطلس تازۀ جغرافی عهد جدید، از محمدرضای مهندس در تهران منتشر شد. اطلس‌ها را می‌توان به گروه‌های عمومی، اختصاصی، جهانی، منطقه‌ای، و اطلس‌های ملی دسته‌بندی کرد. امروزه، اطلس‌ها علاوه بر صورت چاپی و کتاب، در قالب لوح فشرده نیز منتشر می‌گردند، مانند اطلس نشنال جئوگرافیک.