اورارتو، تمدن
اورارْتو، تمدن (Urartu)
از تمدن‌های معظم خاورمیانه در هزارۀ اول پ‌م. در پایان هزارۀ دوم پ‌م در پیرامون دریاچۀ وان در آناتولی شرقی تکوین یافت و تا آستانۀ ظهور شاهنشاهی هخامنشی یکی از کانون‌های فرهنگ و هنر شرق بود. این تمدن به کمک کاوش‌های باستان‌شناسان شناخته شده است و مورّخان کلاسیک بدان اشاره‌ای نکرده‌اند. آذربایجان بیش از سه قرن بخشی از اورارتو بود و اورارتو در تحولات فرهنگی آن نقش بسیار مهمی ایفا کرد. هنر اورارتویی از سرچشمه‌های هنر هخامنشی شمرده می‌شود. تمدن اورارتو با تمدن‌های هیتیت، آشور، بابِل و کولخید در قفقاز تعاملات فرهنگی داشت. کتیبه‌های اورارتویی کهن‌ترین اسناد مکتوبی‌اند که تاکنون از آذربایجان کشف شده‌اند. برپایۀ اسناد آشوری، اورارتوها به سرزمین خود بیایِنا، ناییری و بیایِنلی می‌گفته‌اند و اورارتو کلمه‌ای است آشوری، که اوروآتری تلفظ می‌شد و در عهد عتیق به شکل آرارات ضبط شده است. پایتخت اورارتو شهر توشپا یا بندر امروزی وان در ساحل دریاچۀ وان بود. معماران اورارتویی در ساخت بناها و قلاع سنگی بسیار مهارت داشتند و آثار معماری خود را بر روی بلندی کوه‌ها یا تپه‌های مشرف بر راه‌های تجاری می‌ساختند؛ آنان همچنین حجّاران ماهری بودند و فن ساخت پنجره‌های کاذب یا کور برای تزیین نمای بیرونی بناها ابداع ایشان است. فن حجّاری باد بُرده که در ساخت بناهای سنگی عهد هَخامَنِشی تخت جمشید و پاسارگاد به‌کار رفته‌اند نیز مأخوذ از اورارتو است. بنای سنگی عهد هخامَنشی کعبۀ زردشت در نقش رستم و زندان سلیمان در پاسارگاد متأثر از معماری اورارتو است. صنعت هیدرولیک در تمدن اورارتو پیشرفته بود و آب از اراضی پست به بلندی‌ها منتقل می‌شد؛ همچنین قلاع اورارتویی دارای سیستم فاضلاب بودند. اورارتوشناسان به رابطۀ فرهنگی عیلام و اورارتو اشاره کرده‌اند. هنر سردیس‌سازی اورارتو برگرفته از هنر هورّیت بود؛ اما فلزکاران اورارتو در ساخت اشیای مفرغی و آهنی پیشرو بودند. هنر جواهرسازی سَکاها و کولخیدها در قرون ۷ و ۸پ‌م از اورارتو تأثیر پذیرفته بود. مردمان اورارتو جنگاور بوده و خالدی خدای خدایان و خدای جنگ محسوب می‌شد. آداب تدفین مردم اورارتو دارای سه شیوه بود: تدفین در خاک، نهادن در استودان و سوزاندن اموات. زبان اورارتویی زبانی پیوندی است که با زبان هوری قرابت دارد. اورارتوها از دو گونه خط برای نگارش استفاده می‌کردند: خط تصویری که تا حدود ۹۰۰پ‌م رواج داشت و خط میخی که از میخی آشوری اقتباس شده بود و تا پایان تمدن اورارتو به‌کار رفت. در کنار خط و زبان اورارتویی خط و زبان آشوری هم استفاده می‌شد.