بتانی، محمد (پیش از ۲۴۴ـ۳۱۷ق)

بَتّانی، محمد (پیش از ۲۴۴ـ۳۱۷ق)

محمد بتانی
زادروز	بین النهرین پیش از ۲۴۴ ق
درگذشت	۳۱۷ق
ملیت	عرب
شغل و تخصص اصلی	منجم
آثار	زیج صابی
گروه مقاله	اخترشناسی

ابوعبدالله محمّد بن جابر بن سِنا‌ن‌ رَقّی حَرّانی صابی یکی از بزرگ‌ترین منجّمان مسلمان، در حَرّان یا نزدیک آن، واقع در شمال غربی بین‌النّهرین، متولّد شد. نسبت رَقّی به شهر رّقه بازمی‌گردد که در ساحل چپ فرات واقع بود و بتانی بیشتر عمر خود را در آن‌جا گذراند و رصدهای مشهور خود را عملی ساخت. او از ۲۶۴ق به‌بعد به‌صورت تمام‌وقت به رصد نجومی مشغول بود. خاندانش در اصل از کیش صابی بودند، ولی خود او، چنان که از نام و کنیه‌اش پیداست، مسلمان بود. کیش صابی دربردارندۀ اعتقادات ستاره‌پرستی بود و درنتیجه با نجوم و احکام نجوم آمیختگی داشت. بتانی نیز به احکام نجوم اعتقاد داشت و آن را پیشۀ خود ساخته بود. در بین برخی از مورّخان اروپایی این اعتقاد شایع بود که گویا بتانی از اشراف‌زادگان یا شاهزادگان یا حتی فرمانروای سرزمین شام بوده است. در آثار مسلمانان کمترین اشاره‌ای به این موضوع نشده و درنتیجه می‌توان گفت که این بدفهمی فقط در آثار اروپاییان راه یافته است. چنان که از آثار او به دست می‌آید، مدتی در انطاکیه زندگی می‌کرده و در ۹صفر ۲۸۹ق خورشیدگرفتگی (کسوف) و در ۴ رمضان ۲۸۹ق ماه گرفتگی (خسوف) را در این شهر رصد کرده است. بزرگ‌ترین اثر برجامانده از بتانی، که موجب شهرت او در شرق و غرب شد، رسالۀ نجومی او موسوم به زیج صابی است. بتانی در مقدمه‌ای که بر زیج نگاشته می‌گوید که خطاها و اختلاف‌هایی که در آثار پیشینیان مشاهده کرده او را به فراهم‌آوردن این اثر واداشته است، چرا که بطلمیوس خود به نسل‌های آینده پیشنهاد کرده بود که برپایۀ رصدهای جدید، نظریه‌ها و نتایج او را تصحیح و تکمیل کنند، همچنان که خود او با آثار اَبَرخُس و دیگران همین کار را کرده بود. از مقایسۀ زیج بتانی و مجسطی بطلمیوس معلوم می‌شود که بتانی به هیچ رو قصد تألیف مجسطی دیگری را نداشته است. فصل سوم زیج به مثلّثات مربوط است. او، به پیروی از ریاضی‌دانان مسلمان دیگر، مفهوم جیب (سینوس) را به‌جای «وتر قوس مضاعف»، که در آثار یونانی به چشم می‌خورد، به کار برده امّا به‌جای واژۀ «جیب» اصطلاح «وتر منَصف» یا به شکل خلاصه «وتر» را جانشین آن کرده است. بتانی تانژانت و کتانژانت را فقط در مورد شاخص ساعت‌های آفتابی و برای اندازه‌گیری سایه‌ها به‌کار برده است. او کتانژانت را «ظِلّ مَبسوط» و تانژانت را «ظِلّ مُنتَصَب» می‌نامید. او با رابطۀ بین اضلاع و زاویه‌های مثلث کروی آشنا بود. تقدیم اعتدالین به مقدار ۵۴ درجه و پنج دقیقه و میل کلّی ۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه ازجمله مقادیر نجومی بسیار دقیقی‌اند که او موفّق به یافتن آن‌ها شد. او امکان وقوع خورشیدگرفتگی‌های حلقوی را ثابت کرد. زیج صابی در قرن ۱۳م به‌دستور آلفونسوی دهم، شاه کاستیل (۱۲۵۲ـ۱۲۸۴م) به اسپانیایی ترجمه شد. در فاصلۀ سال‌های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۷، نالینو در شهر میلان ایتالیا، متن عربی زیج را به‌همراه ترجمۀ لاتینی و شرح آن در ۳ جلد منتشر کرد. در این کتاب، به تعداد دیگری از آثار بتانی اشاره شده که فقط نسخۀ لاتینی آن‌ها در دست است. از این زیج ترجمه‌ای لاتینی به قلم پلاتویِ تیولیایی نیز برجای مانده است. تأثیر بتانی در کُپرنیک آشکار است. از این گذشته، آلبرت کبیر، رگیومونتانوس، کپلر و همچنین گالیله به رصدها و آثار او توجه داشتند. بتانی در قصر الجِصّ، واقع در نزدیکی سامرا درگذشت.