برق در ایران
برق در ایران
تاریخچۀ برق‌رسانی در ایران. ناصرالدین‌شاه برق را در فرنگ دید و خواهان آن شد. حدود ۱۲۶۴ش نخستین لامپ‌های برق، کاخ گلستان و تکیۀ دولت را (در محل مسجد ارگ کنونی) روشن کرد. در ۱۲۷۹ مظفرالدین‌شاه دستور روشن‌ساختن فضای بارگاه امام هشتم را داد. به این ترتیب نخستین ماشین تولید گاز از زغال‌سنگ و سپس دستگاه تولید برق از همین گاز در مشهد نصب و راه‌اندازی شد؛ حاج امین‌الضرب (پسر) در ۱۲۸۴ تهران را با برق آشنا ساخت. در ۱۳۱۰ نخستین قرارداد دولتی با شرکتی بلژیکی برای چراغ برق تنظیم شد و شهرداری تهران کار توسعۀ جدی برق را در تهران آغاز کرد و شش سال و نیم بعد نیروگاهی به‌نام کارخانۀ برق اشکودا راه‌اندازی شد. در برنامه‌های هفت‌سالۀ اول (آغاز ۱۳۲۷) و هفت‌سالۀ دوم (آغاز ۱۳۳۴) برق جایگاه مهمی نداشت، ولی برنامه‌ریزان سوم، برق را شالودۀ رشد صنعتی برشمردند و در برنامۀ چهارم کشور، برق جایگاه اصلی خود را پیدا کرد. در چارچوب برنامۀ نخست، برای روشنایی برق خانگی برنامه‌ریزی شده بود و ۱۶۷طرح به اجرا درآمد که ۱۴۴ طرح تا پایان برنامه (۱۳۳۴) به‌پایان رسید. در برنامۀ دوم توسعه، اجرای سه طرح بزرگ سدسازی جایگاه ویژه‌ای یافت (سدهای کرج، دز و سپید رود). در ۱۳۳۶ تعداد مشترکان بالقوه سه برابر مشترکان موجود بود و درصد اشباع مصرف از ۳۲درصد فراتر نمی‌رفت. فکر ایجاد شبکه‌های فشار قوی طی برنامۀ دوم جدی‌تر شد و نخستین خط انتقال در کشور که خط انتقال ۱۳۲ کیلوولتی میان اهواز و آبادان بود، در ۱۳۳۷ برپا شد و در ۱۳۳۸ به بهره‌برداری رسید؛ نیروگاه تجاری آلستوم با گنجایش ۵۰مگاوات هم در این سال به بهره‌برداری رسید. سپس خط ۱۳۲کیلوولتی کرج‌ـ‌تهران، نیروگاه سد امیرکبیر را به نیروگاه طرشت‌ـ‌تهران وصل کرد و در ۱۳۴۱ به بهره‌برداری رسید؛ در همین سال مسئلۀ تشکیل سازمان برق ایران به‌صورت یک دستگاه غیراجرایی پیشنهاد شد. در تاریخ ۱۳/۱۰/۱۳۴۱ لایحۀ قانونی تأسیس سازمان برق ایران تصویب و در مرداد ۱۳۴۲ آغاز به‌کار کرد. عمر این سازمان بسیار کوتاه بود زیرا ساختار کلی‌تر و کلان‌تر وزارت آب و برق در دستور کار قرار گرفت. قانون تشکیل این وزارت‌خانه در ۲۲ اسفند ۱۳۴۲ از تصویب مجلس شورا گذشت و در ۲۶ اسفند ۱۳۴۲ به تصویب مجلس سنا رسید. در این سال نخستین خط ۲۳۰کیلوولتی در ایران میان سد دز و اهواز و حلقۀ دور اهواز به بهره‌برداری رسید، سد دز با گنجایش ۱۳۰مگاوات راه‌اندازی شد که گنجایش آن در ۱۳۵۰ به ۵۲۰ مگاوات رسید و بزرگ‌ترین نیروگاه در منطقۀ خاورمیانه به‌شمار می‌آمد. فروردین ۱۳۴۳ لایحۀ تأسیس وزارت آب و برق مشتمل بر پنج ماده به دولت ابلاغ شد و اختیارات مدیرعامل سازمان برنامه به وزیر آب و برق تفویض و خط ۱۳۲کیلوولتی منجیل‌ـ‌تهران، که از قزوین می‌گذشت، آغاز شد و در ۱۳۴۵ به‌پایان رسید. اساسنامۀ شرکت‌های برق منطقه نیز در آذر ۱۳۴۳ به تصویب رسید و شرکت‌های سهامی برق منطقه‌ای تهران، اصفهان، فارس، جنوب شرقی، خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان، کرمانشاه، همدان، و کردستان پایه‌گذاری شدند. سازمان برق ایران از اول فروردین۱۳۴۴ به موجب تبصرۀ ۵۰ قانون بودجۀ کل کشور، منحل و در وزارت آب و برق ادغام شد. در این سال برق عمومی (دولتی) تنها یک‌سوم برق سراسر کشور را تولید می‌کرد. رفته‌رفته با گسترش کارها و شرکت‌های برق منطقه‌ای، سازمان‌های آب و برق منطقه‌ای شکل گرفتند و سرانجام شرکت‌های توانیر، ساتکاب، سابیر و ... سر برآوردند. سرانجام با ملی‌کردن صنعت برق، مسئلۀ یکپارچگی مدیریت بر تأسیسات برق موجود و برپایی شرکت‌های چندگانه زیر یک پوشش سازمانی، یعنی وزارت آب و برق، در کشور تعریف شد. با تصویب قانون توسعۀ مؤسسات برق غیردولتی در ۱۶ تیر ۱۳۴۴ و بر پایۀ مادۀ دو آن، به وزارت آب و برق اجازه داده شد تا کشور را از نظر تأمین برق بدون الزام به پیروی از تقسیمات کشوری به مناطقی تقسیم و به‌تدریج نسبت به تأسیس شرکت‌های برق اقدام کند. در پایان ۱۳۴۶، ۸۵درصد از تأسیسات برق در اختیار و مالکیت شرکت‌های وابسته به وزارت آب و برق درآمد. نیروگاه فرح‌آباد (بعثت کنونی) در این سال به بهره‌برداری رسید، شبکۀ ۶۶کیلوولتی شمال شیراز تا مرودشت و خط امیدیه، مارون در ۱۳۴۷ به بهره‌برداری رسیدند، در ۱۳۴۸ نیروگاه‌هایی با گنجایش ۱۰ تا ۵۰ مگاوات در مشهد و تبریز بهره‌برداری شدند و سد سپیدرود راه‌اندازی شد. نیروگاه شهریار، کرج، اصفهان، مشهد، اهواز، و منجیل نیز تا ۱۳۵۱ به بهره‌برداری رسیدند. شمار نیروگاه‌های ۵۰ تا ۱۰۰مگاواتی در ۱۳۵۱ به شش نیروگاه و نیروگاه‌های بالای ۱۰۰ مگاوات به هفت نیروگاه رسید. در ۱۳۵۳ به‌موجب لایحۀ قانونی مصوب مجلس در ۲۸/۱۱/۱۳۵۳، وزارت آب و برق به وزارت نیرو تغییر نام پیدا کرد. در ۱۵/۱/۱۳۷۴ ستاد صنعت برق در شرکت توانیر ادغام شد و معاون واحد برق، مدیرعامل شرکت توانیر هم شد و در ۱۳۷۵ نیز بخش نوسازی شرکت توانیر با بهره‌گیری از اساسنامۀ سازمان برق ایران به‌صورت شرکت مستقل به‌نام سازمان توسعۀ برق ایران از پیکر ستادی صنعتی برق جدا شد و بعدها به‌صورت یکی از زیرمجموعه‌های شرکت مادر تخصصی توانیر درآمد. در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی، مجموع قدرت نصب شدۀ نیروگاه‌های کشور ۷,۰۲۴ مگاوات، تعداد مشترکان ۳.۴میلیون مشترک و تعداد روستاهای برق‌دار ۴,۳۶۷ روستا بود. در پایان ۱۳۶۷ قدرت نصب شدۀ نیروگاهی به ۱۳,۶۸۱ مگاوات، تعداد مشترکان به ۸.۸میلیون مشترک و تعداد روستاها به ۲۲,۵۲۳ روستا افزایش یافت. تعداد روستاهای برق‌دار تا پایان شهریور ۱۳۷۹، ۴۷,۸۲۶ روستا و تعداد مشترکان حدود ۲۰میلیون مشترک بود. در تابستان ۱۳۸۰ لایحۀ اصلاح قانون برنامه و تشکیل شورای عالی انرژی تقدیم مجلس شد.