برهان وجوب و امکان
برهان وجوب و امکان
(یا: برهان سینَوی) برهانی فلسفی در اثبات وجود صانع. حکمای اسلامی کوشیده‌اند به استدلالی عقلی راه یابند که در آن، مخلوقات واسطۀ اثبات ذات حق نباشند. بوعلی‌سینا برهان معروف خود را به همین منظور اقامه کرده که در آن، اشیاء واسطۀ اثبات واجب قرار نگرفته‌اند آن چنان که متکلّمان و ارسطوبیان اشیاء را از این جهت که حادث یا متحرک‌اند واسطه قرار داده‌اند. آنچه در برهان بوعلی قطعی گرفته شده، مطلقِ وجود است که نقطۀ مقابل آن انکار هستی به طور مطلق است. سپس یک تقسیم عقلی به‌کار می‌برد که موجود یا واجب است و یا ممکن، شقّ سوم محال است. به عبارت دیگر، یا موجود بودن از ذات او تفکیک‌ناپذیر است، مانند زوج‌بودن برای عدد چهار یا 180 درجه بودن برای زوایای مثلث؛ و یا موجود بودن از ذات او تفکیک‌پذیر است مانند زوج‌بودن برای تعدادی گردو یا شکل کره و مکعب و استوانه داشتن برای جسم. در فرض اوّل، موجود واجب‌الوجود، و در فرض دوم ممکن‌الوجود است و حالت سومی در کار نیست. سپس نیازمندی ممکن را به مُرجِّح که بدیهی اوّلی است، مورد استناد قرار می‌دهد؛ آنگاه با توجه به محال‌بودن دور و تسلسل که در جای خود به اثبات می‌رسد، نتیجۀ نهایی را، که اثبات واجب است، می‌گیرد. خلاصۀ برهان چنین است: هر موجودی یا واجب است یا ممکن و اگر ممکن است باید منتهی و متکی به واجب باشد وگرنه تسلسل علل لازم می‌آید و آن محال است. بوعلی‌سینا در نَمَط چهارم کتاب اشارات این برهان را ذکر کرده و آن را بهترین برهان دانسته است. زیرا در این برهان، هیچ موجودی پایه و نردبان قرار نگرفته و فقط یک محاسبۀ عقلی ما را به نتیجه رسانده است و مقدمه‌ای که در آن به‌کار رفته و مسلّم گرفته شده، این است که اجمالاً موجودی در جهان هست و جهان هیچ در هیچ نیست و البته این مقدمۀ بدیهی، مرز فلسفه و سفسطه (سوفسطایی‌گری) است و از بدیهی‌ترین بدیهیات است. بوعلی این برهان را «برهان صدیقین» می‌نامد و مدعی است این برهان بر سایر براهین برتری دارد. وی به این طرز بیان و استدلال که پیش از او در میان حکما سابقه نداشته است افتخار می‌کند. اما صدرالمتالهین این برهان را کمال مطلوب نیافته زیرا در این برهان نیز «امکان» که از خواص ماهیات است واسطه واقع شده است. از این‌رو وی آن را در ردیف سایر براهین قرار می‌دهد. گرچه آن را نزدیک‌ترین برهان‌ها به برهان صدیقین می‌نامد، اما آن را برهان صدیقین نمی‌شناسد و خود تقریر ویژه‌ای از برهان صدیقین ارائه می‌کند. نیز ← برهان صدیقین