بوم شناسی شیمیایی

بوم‌شناسی شیمیایی (Chemical ecology)

پاهای بدبو معمولاً تهدیدی برای سلامتی نیست، مگر این که در کشورهای مالاریاخیز زندگی کنید. پشه‌هایی که مالاریا را به آدمی منتقل می‌کنند به بوی مواد شیمیایی گوناگون که از تنفس و پوست ما برمی‌خیزند، جذب می‌شوند، و بوی عرق پاهای انسان جاذبۀ خاصی برای آن پشه‌ها دارد (بو ناشی از باکتری‌هایی است که در غدد عرقی می‌زیند). بنابراین مواد شیمیایی، وسیله‌ای مهم ارتباط عمدی و تصادفی، هم در داخل و هم مابین گونه‌هاست و می‌تواند برای فرستنده و یا گیرندۀ سیگنال سودمند باشد و در جایی که ارتباطی وجود داشته باشد، غالباً فریب و نیرنگ نیز وجود دارد. مثلاً، برخی عنکبوت‌ها با تقلید بوی بیدهای ماده، بیدهای نر را به دام می‌کشند و برخی گیاهان با متصاعدکردن مواد شیمیایی مانند موادی که بوی مردار، گندیدگی و سرگین می‌دهند برخی حشرات مردارخوار و مدفوع‌خوار را برای گرده‌ افشانی خود فریب می‌دهند و به سوی خود فرا می‌خوانند. مواد شیمیایی برای دفاع (و حمله) نیز مهّم‌اند. موارد نمونه عبارت‌اند از سوسک‌های بمب‌انداز که به مهاجمان خود مواد شیمیایی داغ و سمّی پرتاپ می‌کنند، و خارپشت‌هایی که تیغ‌هایشان را با موادی شیمیایی، که از پوست وزغ‌ها گرفته‌اند، می‌پوشانند. امّا، بنابر انتظار، در گیاهان دفاع شیمیایی به بهترین وجهی تکوین می‌یابد. گیاهان دارای تنوع شفگت‌انگیزی از مواد شیمیایی‌اند که ظاهراً فقط برای وسیلۀ دفاع به‌کار می‌رود. این مواد شیمیایی ممکن است بغایت سمّی باشند و در مقام بازدارنده عمل کنند، یا صرفاً عمل هضم را برای علف‌خواران تسهیل کنند. نیکوتین، کافئین و تانن‌ها (اسیدتائیک یا جوهرمازو) نمونه‌های آشنای مواد شیمیایی دفاعی گیاهان به‌شمار می‌آیند. اثر بخشی مواد شیمیایی دفاعی، به‌رغم حضور فراگیرشان، همیشه آشکار و واضح نیست. اکثر گیاهان با انواع علف‌خواران دارای زیستگاه‌های محدود و دارای زیستگاه‌های متعدد دست و پنجه نرم می‌کنند، و در برخی از این علف‌خواران ضد دفاع‌هایی هم شکل گرفته است. گیاهی که برای یک علف‌خوار سمی است برای علف‌خوار دیگر «خوراک» است. همین امر مطالعۀ دفاع شیمیایی گیاهان را دشوار می‌کند، و تعدادی پرسش در این حوزه بی‌پاسخ می‌ماند.