حسن صباح
حسن صَبّاح ( ـ۵۱۸ق)
| حسن صباح | |
|---|---|
| درگذشت | ۵۱۸ق |
| ملیت | ایرانی |
| نام‌های دیگر | حسن اول |
| شغل و تخصص اصلی | فرمانروا |
(یا: حسن اول) بنیانگذار فرقۀ اسماعیلیۀ الموت یا خداوندان الموت در ایران. برخی اصل او را از ری، بعضی از خراسان دانسته‌اند و برخی نسبتش را به سلاطین حمیری رسانیده‌اند. در حدود ۴۶۴ق به دستور ابن عطاش، داعی بزرگ اسماعیلی، به درگاه مستنصر، خلیفۀ فاطمی مصر، رفت و مورد تکریم و تشویق او قرار گرفت. پس از انشعاب اسماعیلیان به «نزاریه» و «مستعلویان»، حسن از امامت نزار که به نص اول می‌بایست جانشین پدر (المستنصر) باشد، طرفداری کرد. حسن در ۴۷۳ق به ایران برگشت، به دعوت پرداخت و داعیانی نیز به دیلمان و بعضی نواحی کوهستانی طبرستان و الموت فرستاد. از این‌رو، به دستور خواجه نظام‌الملک دستگیر شد. حسن به کوه‌های دیلمان رفت و سرگرم تبلیغ شد و پیروان فراوانی یافت و با سیاست و تدبیر خود، علوی مهدوی، کوتوالِ قلعۀ الموت، را از آن‌جا بیرون کرد. تاریخ ورود حسن را به قلعۀ الموت، ۶ رجب ۴۸۳ق نوشته‌اند. او به‌عنوان «امام مستور» اسماعیلیان نزاری تا ۵۱۸ق رهبری پیروان اسماعیلیه را بر‌عهده داشت. در آن ناحیه و در بسیاری از نواحی کوهستانی دیلمان و طبرستان قلاعی مستحکم بنیان نهاد و یکی از داعیان خود به نام حسین قاینی را به قهستان فرستاد. پیروان حسن در قلاع مختلف مسلط بودند و در هر یک فرمانروایی به نام «محتشم» حکومت می‌کرد. تعالیم و دستورات حسن صباح به نام «دعوة‌الجدیده» ـ در مقابل دعوة‌القدیمه که دعوت به امامت مستعلی باشد ـ خوانده شد و نظریه‌هایی افراطی به نظام مذهبی خود وارد کرد. به اعتقاد آنان، تعالیم امام وقت می‌‌توانست دستورات امامان قبلی را منسوخ کند و درنتیجه هرگونه تغییری که امام در اصول مذهب وارد می‌کرد با آمادگی کامل پذیرا می‌شدند. حسن ۳۵ سال در دژ الموت بزیست و هیچ‌‌گاه از آن بیرون نیامد. اما فداییان او در همه جا رخنه داشتند و چون حکم قتل کسی را می‌گرفتند با شور و حرارت از آن استقبال می‌کردند. قتل گروهی از امرا و بزرگان نظیر خواجه نظام‌الملک طوسی و خلیفۀ عباسی، مسترشد، را به فداییان اسماعیلیه نسبت داده‌اند. حسن فردی معتقد و متعصب بود. گویند دو پسر خود را به‌سبب تخلفات مذهبی کشت. حسن صباح پیش از مرگ در ۵۱۸ق کیا بزرگ امید را به جانشینی خود تعیین کرد. او را در قلعۀ الموت به‌‌خاک سپردند. قبر او زیارتگاه تابعان و پیروانش بود تا این‌که در حملۀ مغول به رودبار در ۶۵۴ق آن را ویران کردند.