خوشنویسی اسلامی و ایرانی
خوشنویسی اسلامی و ایرانی
خوشنویسی در جهان اسلام همواره یکی از برجسته‌ترین مظاهر هنرهای تجسمی یا بصری به‌شمار رفته است و آن را هنر اصلی می‌دانستند، زیرا بدون وجود آن از اعتبار هنرهای دیگر کاسته می‌شده است. خوشنویسی از آن روی که در ثبت قرآن، کلام وحی، به‌کار می‌رفته، هنری قدسی شناخته می‌شد. آنان خط زیبا را در اغلب هنرها ازجمله سفالگری و کاشی‌کاری به‌کار می‌گرفتند. علت دیگری که باعث شد خوشنویسی اسلامی مرکز و محور هنرهای بعدی شود، آن بود که نگارگری و پیکرتراشی حرام شده بود. در قرون اولیۀ هجری، خط کوفی نخست در تحریر قرآن معمول شد. اما در جریان تکامل خود تا قرن ۵ق به خطی ناخوانا تبدیل شد و رفته‌رفته خط نسخ جای آن را گرفت. گرچه، نسخ تنوع خط کوفی را نداشت، اما نگارش آن آسان‌تر و خواندن آن سهل‌تر بود. به‌علاوه، نقطه‌گذاری در این قلم صورت گرفت. ابن مقله (قرن ۴ق) و ابن بواب نقشی مهم در به قاعده درآوردن خط نسخ داشتند. ابن مقله شش قلم نسخ، ثلث، ریحان، محقق، توقیع و رقاع را وضع کرد و یک قرن بعد ابن بواب به آن‌ها تناسب بخشید. اما یاقوت مستعصمی در قرن ۷ق قواعد آن را تکمیل کرد و خود سرآمد خوشنویسان آن دوره شد. شاگردان معروف یاقوت ـ شیخ‌زاده سهروردی، یوسف مشهدی، مبارک‌شاه زرین قلم تبریزی، سید حیدر جلی‌نویس، نصرالله طبیب عراقی، و ارغون کاملی ـ که به استادان شش‌گانه شهر‌ه‌اند، قلم‌های خط عربی را در ممالک اسلامی گسترش دادند. بعدها از قلم‌های رقاع و توقیع خط تعلیق پدید آمد. سپس دو خط دیگر، شکستۀ تعلیق و نستعلیق، از آن استخراج شد که شکستۀ تعلیق را برای نامه‌نگاری و نستعلیق را برای کتاب‌نویسی به‌کار می‌بردند. خواجه تاج اصفهانی، عبدالحی منشی استرآبادی و خواجۀ اختیار منشی از خوشنویسان بنام خط شکستۀ تعلیق بودند. سپس نستعلیق، ترکیبی از نسخ و تعلیق به‌وجود آمد؛ این خط در ابتدا نسختعلیق نامیده می‌شد. نخستین نستعلیق‌نویس میرعلی تبریزی بود و میرزا جعفر بایسنغری، اظهر تبریزی، سلطان علی مشهدی، میرعلی هروی، شاه محمود نیشابوری، باباشاه اصفهانی و سرآمدِ آنان میرعماد، که زیبایی این خط را به‌کمال رساند و شاگردان بسیاری تربیت کرد، از نستعلیق‌نویسان بعدی بودند. در دورۀ قاجاریه خوشنویسان بنامی ظهور کردند؛ ازجمله میرزا عباس نوری، میرزا فتحعلی حجاب شیرازی و میرزا محمدرضا کلهر. کلهر کلفت‌نویسی می‌کرد و به اصطلاح گوشتی می‌نوشت. این دوره برابر بود با ورود صنعت چاپ به ایران، به‌همین علت خط کلهر در صنعت چاپ به‌کار رفت. در اوایل قرن ۱۱ش از خط شکسته نستعلیق برای نوشتن نامه‌ها و تحریر استفاده کردند و کم‌کم جانشین شکسته‌تعلیق شد. برخی از استادان معروف این قلم عبارت بودند از مرتضی‌قلی‌خان شاملو، شفیع، و میرزا حسن کرمانی. پس از آن درویش عبدالمجید طالقانی شکسته را به‌اوج زیبایی رساند. نستعلیق و شکسته نستعلیق را ایرانیان با توجه به ویژگی‌های زبان فارسی وضع و اعراب‌گذاری حروف را حذف کردند. ارزش زیبایی‌شناختی خوشنویسی در قابلیت تنظیم و ترکیب ابعاد حروف است. در شیوه‌های مختلف تناسب حروف بر اساس «نقطه»، همان پهنا یا دانگ قلم نی، شکل می‌گیرد. اکنون سه قلم نسخ، نستعلیق، و شکسته نستعلیق کاربرد بسیار دارد.