دنباله دار

دنباله‌دار (comet)

دنباله‌دار

جسم یخی کوچکی که معمولاً در مسیر بیضی‌شکل کشیده‌ای بر گرد خورشید در گردش است، و فراتر از سیّارۀ پلوتو می‌رود. هر دنباله‌دار، هسته‌ای مرکزی به‌پهنای چند کیلومتر دارد که بیشتر آمیزه‌ای از یخ و غبار است. با نزدیک‌شدن دنباله‌دار به خورشید، هسته که متشکل از یخ و گاز است گرم می‌شود و گاز و غبار آزاد شده گیسویی تشکیل می‌دهند که پهنای آن به ۱۰۰هزار کیلومتر می‌رسد. گاز و غبار در پی گیسو روان می‌شود و یک یا چند دنباله شکل می‌گیرد. دنباله ممکن است میلیون‌ها کیلومتر گسترده شود. بعضی از دنباله‌دارها، ازجمله دنباله‌دار هالی، بیشتر اوقات در درون مدار پلوتو می‌مانند. هنگامی‌که دنباله‌دار هالی در مسیر مدار خود به خورشید نزدیک می‌شود این احتمال وجود دارد که به مداری در اطراف یکی از سیاره‌ها سقوط کند. دنباله‌دارها معمولاً هنگام طلوع یا غروب خورشید از زمین دیده می‌شوند. دنباله‌دارها انواع بسیار متفاوتی دارند و براساس مدار، ترکیب، نسبت یخ به غبار، و مقدار مواد فرّار منجمدشدۀ غیر آب، مثل متان و مونوکسید کربن، و اندازه‌هایشان مشخص می‌شوند. بیشتر دنباله‌دارها در مدارهایی هذلولی‌گون به سوی خورشید می‌آیند و فقط یک‌بار دیده می‌شوند؛ دیگر دنباله‌دارها، دنباله‌دارهای دوره‌ای، منظماً در مدارهای بیضی‌شکل حرکت می‌کنند. دنباله‌دار هالی دورۀ تناوب ۷۶ساله دارد و یکی از بزرگ‌ترین دنباله‌دارهای شناخته شده، و دارای هسته‌ای در حدود ۷×۷×۱۵ کیلومتر است. دنباله‌دار انکه، با دورۀ تناوب ۳.۳ساله، یکی از کوتاه‌ترین دوره‌های تناوب را داراست. این دو معروف‌ترین نمونه‌های دنباله‌دارهای دوره‌ای‌اند. در حال حاضر تصور می‌شود که دنباله‌دارهای نادوره‌ای و آن‌هایی که دورۀ تناوب بسیار طولانی دارند اکثراً از اَبرِ اوْرت، که بسیار دورتر از مدار پلوتو قرار دارد، سرچشمه می‌گیرند. این ابر احتمالاً میلیاردها پیش‌دنباله‌دار را در خود جا داده است و در هر دهه فقط تعداد اندکی از آن‌ها، بر اثر گرانش، به بخش داخلی منظومۀ خورشیدی کشیده می‌شوند. مدار دنباله‌دارهای دوره‌ای حاکی از سرچشمۀ متفاوت آن‌ها است. این سرچشمه کمربند کوئیپریا ناحیه‌ای فراتر از مدار نپتون است. این ناحیه نیز شمار عظیمی از اجسام را در خود جا داده است. بیشتر این اجسام به‌قدری کوچک‌اند که با شیوه‌های معمولی قابل شناسایی نیستند، اگرچه تعدادشان پیوسته رو به افزایش است. هر سال بیش از ده دنباله‌دار کشف می‌شود که برخی از آن‌ها را اخترشناسان غیرحرفه‌ای کشف می‌کنند. اطلاعات بسیاری دربارۀ دنباله‌دارها و مدارهایشان گردآوری شده است؛ بسیاری از این اطلاعات با این فرضیه سازگارند که دنباله‌دارها از خزانۀ مواد اختصاصی خود در محدودۀ منظومۀ خورشیدی سرچشمه می‌گیرند. این مواد و توده‌هایی که در آن انباشته شده‌اند در مدارهایی با دورۀ تناوب طولانی بر گِرد خورشید می‌گردند، به‌نحوی که در بخش نسبتاً اندکی از مدارها حضیض خورشیدی (کمترین فاصله از خورشید) کمتر از ۵۰ یکای اخترشناختی است. گاهی، برخی از این مدارها به‌سبب کنش متقابل یا براثر ستاره‌ای گذرنده دچار اختلال می‌شوند، به‌ طوری‌که توده‌ها به حرکت درمی‌آیند و به‌قدری به خورشید نزدیک می‌شوند که به صورت دنباله‌دار جلوه می‌کنند.

نام‌ها، رؤیت‌پذیری، و فروپاشی دنباله‌دارها (رؤيت‌پذيري و فروپاشي). بسیاری از دنباله‌دارها نام کاشفان‌شان را بر خود دارند. دنباله‌دارها در هر سال و به ترتیب زمان کشف‌شان با حروفی نمادگذاری می‌شوند و سپس به ترتیب عبور حضیض خورشیدی‌شان، یعنی نقطه‌ای که در آن به نزدیک‌ترین فاصلۀ خود از خورشید می‌رسند، شماره‌گذاری می‌شوند. مثلاً دنباله‌دار آرند ـ رولند در ابتدا h ۱۹۵۶ نام‌گذاری شده بود، اما بعداً III ۱۹۵۷ نام‌گرفت. بعضی از مدارهای دنباله‌دارهای دراز دوره چنان به‌یکدیگر شبیه‌اند که شکی باقی نمی‌ماند تکه‌هایی از دنباله‌داری بزرگ‌ترند که ضمن دورزدن بر گرد خورشید قطعه‌قطعه شده، و ردّی از خود ترسیم کرده است. یکی از معروف‌ترین اعضای این گروه دنباله‌دارهای درخشان خورشید خراشاند که دنباله‌دارهای بزرگ ۱۶۶۸، ۱۸۴۳I، ۱۸۸۲II، ۱۸۸۷I، ۱۹۴۵VII، ۱۹۶۳V، ۱۹۶۵VIII، ۱۹۷۰VI، و احتمالاً یک یا چند دنباله‌دار دیگر در زمرۀ آن‌ها قرار دارند. این دنباله‌دارها از تاج‌خورشید گذر کردند و در نزدیکی حضیض خورشیدی درخشش آن‌ها به‌اندازه‌ای بود که در روشنایی روز دیده می‌شدند. چند دنباله‌دارهای کوتاه‌دوره، احتمالاً به‌سبب از دست‌دادن بیشتر مواد فرارشان، دنباله‌های چشمگیری دارند. برخی از آن‌ها فروپاشیده می‌شوند و از آن پس دیگر دیده نمی‌شوند؛ با این حال، تکه‌هایی از آن‌ها ممکن است منشأ رگبارهای شهابی دوره‌ای شوند.هیل ـ بوپ. در مارس ۱۹۹۷، هیل ـ بوپ، درخشان‌ترین دنباله‌دارِ دوره‌ای، از نزدیکی زمین گذشت. ناسا برای بررسی این دنباله‌دار، که تا فاصلۀ ۱۹۶میلیون کیلومتری به زمین نزدیک شده بود، موشک‌هایی به فضا پرتاب کرد. پهنای هستۀ یخی هیل ـ بوپ ۴۰ کیلومتر برآورد می‌شود. این دنباله‌دار را اخترشناسان، آلن هیل از کلاودکرافت نیومکزیکو و تامس بوپ از گلنِدیل آریزونا، در ژوییۀ ۱۹۹۵ کشف کرده بودند؛ هیل ـ بوپ در آن هنگام در فاصلۀ ۱۰۵۰میلیون کیلومتری قرار داشت.پژوهش‌های تازه. در ۱۹۹۹، ناسا طرح ۲۴۰میلیون دلاری «برخورد ژرف» را برای بررسی ساختار دنباله‌دارها به‌تصویب رساند. هدف این طرح شلیک پرتابه‌ای به وزن ۵۰۰ کیلوگرم به دنباله‌دار پی/ تمپل در ژوئیۀ ۲۰۰۵ بود که با موفقیت صورت گرفت. فوران خروجی دنباله‌دار براثر این برخورد برای تعیین ساختار آن تجزیه و تحلیل خواهد شد. دهانۀ حاصل از برخورد حدود ۱۲۰ متر قطر و ۲۵ متر عمق خواهد داشت. در فوریۀ ۲۰۰۰، ناسا طرح دیگری با نام «گشت‌زنی در هستۀ دنباله‌دار» را تصویب کرد که بر طبق جدول زمانی قرار بود در ژوئیۀ ۲۰۰۲ صورت گیرد، و در اواخر ۲۰۰۸ به بررسی دنباله‌دارهای اِنکه، اشواسمان ـ واخمان ـ ۳‌، و د آرست بپردازد.

 

---