دیوان قضا

دیوان قضا
نام فارسی	دیوان قضا
نوع کاربری	از سازمان‌های حکومتی سرزمین‌های اسلامی
نام های دیگر	دیوان قاضی
روسا	قاضی‌القضات که معمولاً از روحانیون انتخاب می‌شد
علت تاسیس / تشکیل	از مهم‌ترین سازمان‌های نخستین قرون اسلامی که وظیفۀ آن حل‌وفصل اختلافات و دعاوی مردم بود

دیوان قضا

(یا: دیوان قاضی) از سازمان‌های حکومتی سرزمین‌های اسلامی. این دیوان از مهم‌ترین سازمان‌های نخستین قرون اسلامی به‌شمار می‌رفت و وظیفۀ آن حل‌وفصل اختلافات و دعاوی مردم بود. این دیوان در صدر اسلام وجود نداشت. ولی با توسعۀ حوزۀ قلمرو اسلام و لزوم تدوین قوانین اسلامی به‌تدریج به‌وجود آمد. در عصر امویان معمولاً حکام منتخب، گاه نقش قاضی را برعهده داشتند. در دورۀ عباسیان امور قضایی بیشتر تحت تأثیر امور سیاسی قرار می‌گرفت. در دورۀ سامانیان در رأس دیوان قضا، قاضی‌القضات قرار داشت که معمولاً از روحانیون انتخاب می‌شد و به دعاوی مردم رسیدگی می‌کرد و نظارت بر امور شرعی و احکام مذهبی را نیز برعهده داشت. در زمان آل بویه مقر قاضی‌القضات دارالقضا نامیده شد. از دورۀ غزنویان تا حملۀ مغول دیوان قضا به نهاد قضاوت (مجلس مظالم) تبدیل شد و در عصر مغول و ایلخانان مجدداً دیوان قضا رسیدگی به دعاوی اشخاص را برعهده داشت. پس از فتح ایران، قوانین مغولان به‌تدریج در تشکیلات ایران داخل شد. لذا دعاوی و مرافعات بین اقوام مغول و ترک طبق قوانین یارغو (قوانین مغولان) و مرافعات ایرانیان طبق قوانین شرع اسلام حل‌وفصل می‌شد.